To κείμενο που ακολουθεί εκφωνήθηκε ως παρουσίαση στην εκδήλωση που διοργάνωσε η Ένωση Μικρασιατών Δημοτικής Ενότητας Καλλονής στην Καλλονή, 3/3/2024 με αφορμή τη διεθνή ημέρα της γυναίκας.

Φίλες και φίλοι

Είμαστε εδώ απόψε με αφορμή την παγκόσμια ημέρα της γυναίκας που γιορτάζεται στις 8 Μαρτίου κάθε χρόνο.  Θ’αναφερθούμε λοιπόν στη γυναίκα. Για να το κάνουμε αυτό είναι πολύ σημαντική μια πρώτη ερώτηση: Τι είναι γυναίκα; Η ερώτηση φαίνεται αρχικά αφελής όταν τη διατυπώνουμε, αλλά δεν είναι, καθώς για αυτήν έχει  δοθεί πλήθος απαντήσεων ανά τους αιώνες. Το τι απαντήσεις ήταν αυτές, από ποιους δόθηκαν και τι ισχύει σήμερα, όλα αυτά έχουν μεγάλο ενδιαφέρον.

Στις ανθρωπιστικές επιστήμες είναι πια πραγματικότητα ότι το νόημα των όρων που εξετάζουμε αλλάζει ανάλογα με τον τόπο, τον χρόνο και τη κοινωνία  μέσα στην οποία τους εξετάζουμε. Οι έννοιες που επικρατούν για τα πράγματα δεν είναι αιώνιες και απαράλλακτες αλλά αποτελούν  «κοινωνικές κατασκευές». Αυτό σημαίνει ότι  το νόημα που τους δίνουμε αποκτάται μέσα από τις πεποιθήσεις και τις επιδιώξεις των ανθρώπων που ζουν στην εκάστοτε κοινωνία και μπορεί να διαφέρει από άλλες εποχές ή κοινωνίες.

Συνεπώς η έννοια  του γυναικείου φύλου δεν προσλαμβάνεται ως ίδια με αυτή που ήταν για παράδειγμα στην Αθήνα του Περικλή, ή αυτή που είναι σήμερα σε άλλες περιοχές του κόσμου, όπως στα Ηνωμένα Αραβικά  Εμιράτα.

Και τώρα θα μου πείτε: μα γιατί γυναίκες δεν υπήρχαν και το 450 π.Χ.με τα ίδια ανατομικά χαρακτηριστικά; Γυναίκες δεν είναι κι αυτές στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα; Για να εξηγήσουν λοιπόν την διαφορά αυτή όσον αφορά τον ρόλο της γυναίκας σε διαφορετικές εποχές , οι επιστήμονισσες /επιστήμονες  χώρισαν το φύλο σε δύο κατηγορίες: το βιολογικό φύλο και το κοινωνικό φύλο. Όταν μιλάμε για βιολογικό φύλο εννοούμε όλες τα σωματικά χαρακτηριστικά της  για παράδειγμα, το αναπαραγωγικό σύστημα. Όταν μιλάμε για κοινωνικό φύλο εννοούμε τα κοινωνικά χαρακτηριστικά που αποδίδονται σε μια γυναίκα ανάλογα με την εποχή και τον πολιτισμό, τις απαιτήσεις και τους ρόλους που αποδίδει η κοινωνία στο γυναικείο φύλο.

Παρόλο λοιπόν που το βιολογικό φύλο των γυναικών φαίνεται –με μια πρώτη ματιά- να είναι ίδιο σε διαφορετικές εποχές και τόπους (και σ’ αυτό θα επανέλθουμε στο τέλος της παρουσίασής μας) ο ρόλος  της γυναίκας ως κοινωνικό φύλο αλλάζει συνεχώς.

Για παράδειγμα, στην αρχαία Αθήνα ο χώρος της γυναίκας περιοριζόταν στο γυναικωνίτη, μια ευυπόληπτη γυναίκα ήταν άφαντη στον δημόσιο βίο και ο βασικός ρόλος της ήταν να γεννά και να αναθρέφει παιδιά.

Χαρακτηριστικά, ο  Περικλής στον Επιτάφιο του Θουκυδίδη αναφέρει ότι ο καλύτερος έπαινος για τις χήρες των νεκρών πολεμιστών είναι  να μην ακούγονται ούτε για τα προτερήματά τους  ούτε για τα ελαττώματά τους, σαν να μην υπάρχουν.

Αυτή η αορατότητα που μας προτείνει ο Περικλής δεν ισχύει σε ορισμένες κοινωνίες στον πλανήτη μας, ενώ σε άλλες είναι ακόμα προαπαιτούμενο . Φυσικά στον λεγόμενο δυτικό πολιτισμό ή τουλάχιστον σε ένα του μεγάλο κομμάτι η ανεξαρτησία και η δημιουργικότητα είναι κυρίαρχα χαρακτηριστικά των γυναικών.

Η αμφισβήτηση της σταθερής έννοιας του γυναικείου ρόλου στη Δύση έγινε επίσημα  με το δεύτερο φεμινιστικό κίνημα στη δεκαετία του 1960 και φαίνεται ότι έχει συμβάλει σημαντικά στη γυναικεία χειραφέτηση.

Σ’ αυτό συνετέλεσε ο αγώνας πολλών γυναικών που εναντιώθηκαν στο κατεστημένο της πατριαρχίας και άνθισαν. Σε όλες τις εποχές και σε όλες τις κοινωνίες η γυναίκα διαδραμάτιζε έναν ρόλο εξίσου σπουδαίο με αυτόν του άνδρα. Συχνότερα στην αφάνεια, οι γυναίκες  αποτελούν περισσότερο από το μισό της ανθρωπότητας κι όμως σχεδόν νομοτελειακά δεν αντιμετωπίζονται ως τέτοιο. Ας δούμε μερικές γυναίκες που έγιναν σύμβολα της γυναικείας χειραφέτησης στον αγώνα για την ισότητα των φύλων. Η δουλειά τους σε κάποιες περιπτώσεις αναγνωρίστηκε και σε άλλες όχι έγκαιρα. Άνοιξαν  όμως με τη δράση τους το δρόμο για την ισότητα.

Η Μαρί Κιουρί, είναι η πρώτη γυναίκα που κέρδισε βραβείο Νόμπελ, ο πρώτος άνθρωπος που κέρδισε δύο βραβεία Νόμπελ και η μοναδική έως σήμερα που έχει κερδίσει δύο βραβεία Νόμπελ σε διαφορετικές επιστήμες! 

Έμελιν Πάνκχερστ: Η ηγέτιδα του κινήματων των σουφραζετών, πολιτική ακτιβίστρια που αγωνίστηκε  για ν’αποκτήσουν οι γυναίκες πολλά κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα και ιδιαίτερα το δικαίωμα της ψήφου.

Ρόζαλιντ Φράνκλιν: Αγγλίδα βιοφυσικός και κρυσταλλογράφος. Η Φράνκλιν είναι περισσότερο γνωστή για το έργο της που οδήγησε στην ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA. Πέθανε σε ηλικία 38 ετών από καρκίνο των ωοθηκών που πιθανότατα προκλήθηκε από τις έρευνες που έκανε. Ενώ η συμβολή της ήταν καταλυτική, παραβλέφθηκε και αναγνωρίστηκε μόνο μετά τον θάνατό της.

Μάργκαρετ Χάμιλτον: Έφτιαξε ολόκληρο το πρόγραμμα απογείωσης και προσσελήνωσης του Apollo 11 .Με τη δική της συμβολή ο άνθρωπος έφτασε στο φεγγάρι και κατάφερε να επιστρέψει στη γη.

Ρόζα Παρκς: Ήταν μία έγχρωμη μοδίστρα που έμελλε να μείνει στην ιστορία όταν την  1 Δεκεμβρίου 1955, στο Μοντγκόμερυ της Αλαμπάμα, αρνήθηκε να δώσει τη θέση της στο λεωφορείο σε έναν λευκό, αντιστεκόμενη στην τότε πολιτική φυλετικού διαχωρισμού των ΗΠΑ που απαιτούσε από τους έγχρωμους πολίτες να κάθονται στο πίσω μέρος του λεωφορείου και να παραχωρούν τη θέση τους στους λευκούς. Η πράξη αυτή πολιτικής ανυπακοής γέννησε ένα τεράστιο  κίνημα κατά του φυλετικού διαχωρισμού.

Μάργκαρετ Μιντ:  Αμερικανή ανθρωπολόγος και επιστήμονας του 20ου αιώνα. Η συμβολή της στη μελέτη των διαφορετικών κοινωνιών είναι μεγάλης σημασίας. Το έργο της άσκησε μεγάλη επιρροή στις αμερικανίδες φεμινίστριες γιατί παρείχε ‘εμπειρική τεκμηρίωση’ ότι οι έμφυλοι ρόλοι είναι κοινωνικά προσδιορισμένοι.

 Simone de Beauvoir : Γαλλίδα συγγραφέας και φεμινίστρια που συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη της φεμινιστικής θεωρίας με το έργο της "To δεύτερο φύλο", που δημοσιευτηκε το 1949. Σε αυτό διατυπώθηκε η άποψη ότι δε γεννιέσαι γυναίκα, αλλά γίνεσαι. Οπότε το σημαντικότερο εμπόδιο για την απελευθέρωση της γυναίκας δεν είναι το βιολογικό της φύλο, αλλά ολόκληρη η κοινωνική διεργασία με την οποία κατασκευάζεται η κοινωνικά αποδεκτή έννοια της θηλυκότητας

 Μαλάλα Γιουσαφζάι : Πακιστανή ακτιβίστρια που αγωνίζεται για το δικαίωμα των κοριτσιών στην εκπαίδευση. Για τον λόγο αυτοπυροβολήθηκε στο κεφάλι από άντρα κινδυνεύοντας να χάσει τη ζωή της, αλλά δεν τα παράτησε, βραβεύτηκε με Νόμπελ ειρήνης στα 17 της χρόνια.

Το άνοιγμα του δρόμου προς την ισότητα των φύλων οφείλεται σε πολλούς οικονομικούς κοινωνικούς και άλλους σύνθετους παράγοντες που δεν έχουμε τον χρόνο να αναλύσουμε εδώ. Είναι σημαντικό όμως να έχουμε στο μυαλό μας όμως ότι υπάρχουν αμέτρητες άλλες γυναίκες που έπαιξαν ρόλο σημαντικούς σε κάθε εποχή, γνωστές και αφανείς. Όμως η ιστορία γράφεται πάντα από αυτούς που έχουν την εξουσία, δηλαδή τους άντρες  : Το σύνολο της έγκριτης επιστήμης σήμερα συμφωνεί πως σε αυτή τη διαδικασία ο ρόλος της γυναίκας έχει σκόπιμα και συστηματικά υποτιμηθεί, ακόμα/ ή και ειδικότερα από τους πνευματικούς ταγούς της  εποχής/κοινωνίας.

Ένα τέτοιο σημαντικό παράδειγμα είναι αυτό του μεγάλου Έλληνα φιλοσόφου Αριστοτέλη που εκφράζοντας την ανδροκρατούμενη κοινωνία της εποχής του - θεωρούσε τη γυναίκα έναν ελλιπή άνθρωπο

«Πρέπει να αντιμετωπίζουμε τον γυναικείο χαρακτήρα ως εκ φύσεως ελαττωματικό», έλεγε.

Οι απόψεις του Αριστοτέλη  επηρέασαν για πολλούς αιώνες και σε πολλούς πολιτισμούς την  κατώτερη θέση που είχε η γυναίκα. Επηρέασαν ακόμα και τα δυο κυρίαρχα μονοθεϊστικά θρησκευτικά δόγματα, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ.

Ακόμα και στην ίδια την εξέλιξη της επιστήμης η οποία υποτίθεται πως υπηρετεί την αντικειμενική αλήθεια, βλέπουμε από τη μια τον σημαντικό ρόλο που διαδραματίζουν οι γυναίκες επιστημόνισσες στην εποχή μας και από την άλλη την τάση υποβάθμισής του από το κατεστημένο. Ένα τρανταχτό παράδειγμα αφορά στον ρόλο που απέδιδαν οι προϊστορικοί αρχαιολόγοι στην γυναίκα της παλαιολιθικής εποχής. Κάνοντας τις έρευνές τους σε μια κοινωνία ανδροκρατούμενη και μια επιστήμη ανδροκρατούμενη, παρουσίαζαν την γυναίκα στην παλαιολιθική εποχή να έχει ρόλο περιορισμένο στο να γεννά και να μεγαλώνει παιδιά και να αναζητά ρίζες και καρπούς. Με την εξέλιξη όμως της επιστήμης και την εμπλοκή πολλών  γυναικών επιστημονισσών σε αυτή, παλιά ευρήματα φωτίζονται με νέους τρόπους και νέες εμπεριστατωμένες μελέτες τονίζουν το σημαντικό ρόλο της γυναίκας όχι ως στατικού ατόμου μέσα στην εστία αλλά ως ικανής  κυνηγού άγριων ζώων μέσα στην φυλή με ικανότητα μεγάλων και πολυήμερων μετακινήσεων.

Στις περισσότερες κοινωνίες, υπάρχει μία διαχωριστική γραμμή μεταξύ ανδρών και γυναικών, με κάθε φύλο να αναλαμβάνει συγκεκριμένους ρόλους, καθήκοντα και ευθύνες.

Η συνειδητοποίηση του κοινωνικού ρόλου που έχει το κάθε φύλο και ο διαχωρισμός του από το βιολογικό έχει οδηγήσει και τα τελευταία χρόνια στην απελευθέρωση των γυναικών από πεπαλαιωμένες απόψεις τις οποίες  κατάλαβαν ότι μπορούσαν ν’ αποτινάξουν στο πλαίσιο μιας κοινωνίας στην οποία έχουν λόγο.

Έτσι τα τελευταία χρόνια η σύγχρονη γυναίκα έχει καταφέρει να καταρρίψει τις κοινωνικές κατασκευές που μέχρι πρότινος την είχαν πείσει ότι ο απώτερος σκοπός της ήταν για παράδειγμα η τεκνοποίηση ή ο γάμος. Διεκδικεί ενεργά την ελευθερία της ως προς τη σεξουαλική της ταυτότητα, την εμφάνισή της  και την διεκδίκηση των επιθυμιών της σε  κάθε επίπεδο.

Υπάρχουν γυναίκες δυνατές, επιτυχημένες, ευτυχισμένες και η ευτυχία τους δεν εξαρτάται από τον αν έχουν ή όχι παιδιά, αν έχουν παντρευτεί, αν είναι όμορφες σύμφωνα με τα κυρίαρχα πρότυπα κι αν έχουν το ιδανικό βάρος. Φυσικά αυτό δε συμβαίνει σε όλες τις κοινωνίες ούτε καν σε όλες τις γυναίκες μέσα στην ίδια κοινωνία. Άλλα ισχύουν στη Γαλλία και άλλα στο Ιράν. Άλλα στο Ιράν το 1970 και άλλα στο Ιράν του 2023. Ακόμα και στην Ελλάδα εντός της ίδιας κοινωνίας, συνιστώσες όπως η οικονομική, ξαφνικά δίνουν άλλους ορισμούς και πραγματικότητες. Μια γυναίκα  υψηλόμισθη, οικονομικά ανεξάρτητη είναι πολύ πιο εφικτό να επιλέξει η ίδια το πώς θα ζήσει τη ζωή της από μια γυναίκα που εξαρτάται από την οικογένειά της, που δεν αμείβεται καλά ή που ζει σε μια κλειστή κοινωνία.

Από αυτά λοιπόν που μόλις αναφέραμε προκύπτει ότι η  απάντηση στο τι είναι γυναίκα, πέρα από το βιολογικό κομμάτι διαφέρει από τόπο σε τόπο, από εποχή σε εποχή και από οικονομικούς, κοινωνικούς, μορφωτικούς και άλλους  παράγοντες ακόμα και εντός μιας κοινωνίας που μπορεί να αναγνωρίζει διαφορετικούς ρόλους από γυναίκα σε γυναίκα.  

Θα ολοκληρώσω την παρουσίασή μου και θα αφήσω εδώ ως τροφή για σκέψη τους δύο πρώτους ορισμούς του λήμματος γυναίκα  που μας δίνει το κορυφαίο παγκοσμίως λεξικό του Cambridge :

«Ο πρώτος μακροχρόνιος ορισμός της λέξης «γυναίκα» διατυπώνεται ως «ένα ενήλικο θηλυκό ανθρώπινο ον» και εξακολουθεί να υπάρχει παραμένοντας αμετάβλητος ενώ έχει προστεθεί και ο δεύτερος στη σειρά:

 «Ένας ενήλικας που ζει και ταυτοποιείται ως γυναίκα, παρόλο που μπορεί να έχει διαφορετικό φύλο κατά τη γέννησή του» 

Εδώ ξεκινούν λοιπόν νέοι αγώνες και διεκδικήσεις  και ενώ φαίνεται η τεράστια πρόοδος που έχει συντελεστεί μόλις στα 100 τελευταία χρόνια, η γυναικοκτονία και η γυναικεία κακοποίηση γενικότερα είναι  μεγάλη μάστιγα της εποχής μας.