Ένα κλουβί κυριολεκτικά περιβάλει και θα περιβάλει μέχρι το 2037 το «Μουσείο της Περγάμου» στο Βερολίνο. Το χώρο όπου επέλεξαν Πρώσοι και Γερμανοί από την εποχή των Κάιζερ μέχρι τα ναζιστικά χρόνια για να φυλακίσουν τα «άλλα» άγνωστα εν πολλοίς στους Έλληνες «Ελγίνεια μάρμαρα».

Ο λόγος για τις αρχαιότητες της Περγάμου, το Βωμό του Διός Σωτήρος και το Ναό της Αθηνάς Νικηφόρου που αποτέλεσαν αντικείμενο ενός απίστευτου οικονομικού αλλά και πολιτικού παζαριού από αυτά στα οποία επιδίδονταν η «πολιτισμένη» Ευρώπη του 19ου αιώνα. Για να μεταφερθούν στο Βερολίνο και να αποτελέσουν αυτά, αλλά και άλλες αρχαιότητες από τη Μικρασία αλλά και από τη Σάμο, εκθέματα στο «Μουσείο Περγάμου», το πρώτο μέχρι το 2014 σε επισκεψιμότητα, μουσείο στη Γερμάνια και ένα από τα πρώτα παγκόσμια!

1,5 δις ευρώ κοστίζουν τα έργα ώστε να σωθεί το μουσείο και οι αρχαιότητες

Οι αρχαιότητες αυτές τοποθετήθηκαν στο βόρειο τμήμα του νησιού Σπρέεΐνζελ, στον ποταμό Σπρέε που διασχίζει το Βερολίνο και είναι γνωστό για τα πέντε σημαντικά μουσεία που φιλοξενεί, εξού και η ονομασία του νησιού «νησί των Μουσείων».

Μόνο που χρόνια τώρα, από το 2014 μέχρι και το 2037 το Μουσείο της Περγάμου θα παραμείνει κλειστό αφού όπως διαπιστώθηκε κινδυνεύει να καταρρεύσει. Συμπαρασύροντας τις αρχαιότητες που από την Ακρόπολη της Περγάμου κατέληξαν στο θεμελιωμένο σε ξύλα μέσα στο βάλτο του ποταμού, κτήριο.

Από το 2014 με έργα που προυπολογίζονται σε 1,5 δισεκατομμύριο ευρώ οι Γερμανοί διαχειριστές ενός κλεμμένου πολιτισμού, αγωνίζονται να διασώσουν το μουσείο από την κατάρρευση. Πράγμα που δεν φαίνεται ότι το πολυκαταφέρνουν μια και με ανακοίνωση τους παρέτειναν επίσημα τις εργασίες που θα ολοκληρώνονταν το 2024, ως το 2037!

Ως τότε οι αρχαιότητες διατηρούνται κάτω από πραγματικά τραγικές συνθήκες ανάλογες με αυτές στη διάρκεια του β’ παγκοσμίου πολέμου όπου μεταξύ των άλλων βομβαρδίστηκαν κιόλας! Η προσέγγιση δε στο Μουσείο απαγορεύεται αφού ο χώρος όλος, περιβάλλεται από ένα σιδερένιο κλουβί.

Ενάντια σε αυτήν την κατάσταση πραγματική ντροπή για τον παγκόσμιο πολιτισμό η κοινωνία των πολιτών στη Γερμανία, στην Τουρκία και σε όλο τον κόσμο, υψώνει φωνή διαμαρτυρίας απαιτώντας την επιστροφή των αρχαιοτήτων, όλων των αρχαιοτήτων που αρπαγμένες στολίζουν μουσεία του «πολιτισμένου» δυτικού κόσμου στη γη όπου γεννήθηκαν. Ηχηρά απόντες από αυτήν την καμπάνια οι Έλληνες για τους οποίους όπως φαίνεται υπάρχουν μόνο τα «μάρμαρα του Παρθενώνα».

Πρόσφατα η γερουσιαστής του Ομοσπονδιακού Κρατιδίου του Βερολίνου, Σράγια Γκομεζ είπε πως «τα μοναδικά αυτά τεχνουργήματα δεν ανήκουν στη Γερμανία. Αυτά τα μοναδικά τεχνουργήματα δεν πρέπει να επιτρέπεται να εξαφανιστούν σε Μουσείο - Φυλακή στη μέση του βάλτου στο Βερολίνο. Διεθνείς οργανώσεις, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, διανοούμενοι, ΟΥΝΕΣΚΟ, ICOMOS πρέπει να βάλουν τέλος σε αυτή την κατάσταση. Πρέπει να καταργηθεί το σιδερένιο κλουβί που αγκαλιάζει το Μουσείο - Φυλακή, όπως και το Τείχος του Βερολίνου κάποτε».

Οι Γερμανοί αρχαιολόγοι στην Ακρόπολη της Περγάμου σε ένα διάλειμμα... λεηλασιών

Πως βρέθηκαν όμως οι σημαντικές αυτές αρχαιότητες, ο Βωμό του Διός Σωτήρος θεωρείται ως «το 8ο θαύμα του κόσμου», στο Βερολίνο;
«Ιδιαίτερης σημασίας είναι το γεγονός ότι οι πολύ φτωχές σε αυθεντικά ελληνικά έργα τέχνης συλλογές των Μουσείων του Βερολίνου διαθέτουν πλέον ορισμένα, χάρη στα οποία προσεγγίζουν τουλάχιστον εκείνες του Βρετανικού Μουσείου», έγραφε ο Πρώσος υπουργός πολιτισμού στον Κάιζερ στα τέλη του 19ου αιώνα.

Ο Μεγάλος βωμός του Σωτήρος Διός μετά τον βομβαρδισμό από τους Συμμάχους και τη μεταφορά της Ζωφόρου.... στη Μόσχα!

Αναφερόταν στα πρώτα γλυπτά από την Ακρόπολη της Περγάμου, που είχε στείλει ο μηχανικός και αρχαιολάτρης Καρλ Χούμαν προ ετών. Την αξία τους όμως αναγνώρισε πρώτος ο -διορισθείς το 1877- διευθυντής της Αρχαιολογικής Συλλογής του Βερολίνου Αλεξάντερ Κόντσε. Ο εμπειρία του καθηγητή αρχαιολογίας από τις ανασκαφές της Σαμοθράκης στις οποίες συμμετείχε, τον βοήθησε να ταυτοποιήσει τον βωμό με εκείνον που αναφέρει το 2ο αιώνα μ.Χ Ρωμαίος συγγραφέας Λούκιους Αμπέλιους στο έργο του «Liber Memorialis».

Ο χώρος του Μεγάλου βωμού του Διός στην Ακρόπολη της Περγάμου μετά τη λεηλασία

Μεταξύ 1864 και 1866 ο Καρλ Χούμαν, ο οποίος εργαζόταν σε εταιρεία διάνοιξης δρόμων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, έφτασε στην Πέργαμο όπου είδε τους ντόπιους να χρησιμοποιούν τα μάρμαρα αρχαίων ερειπίων ως ασβεστοκονίαμα για τα σπίτια τους.

Ο Χούμαν είχε πάει για πρώτη φορά στην Πέργαμο το φθινόπωρο του 1864. Γνωρίστηκε με το Ρωμηό Περγαμηνό γιατρό Ράλλη και πραγματοποιούσε επισκέψεις μαζί του και μόνος πάνω στο λόφο της Ακρόπολης με την ελπίδα να σώσει ότι μπορεί από την καταστροφή των αρχαίων μαρμάρων. Κατόρθωσε να εγκατασταθεί ως μηχανικός – τοπογράφος στην Πέργαμο το 1868 και εκεί απασχολούσε 2.000 εργάτες, 1.000 βόδια, 500 καμήλες, άλογα και υποζύγια για την κατασκευή των δρόμων.

Το 1871 μια ομάδα τεσσάρων Γερμανών αρχαιολόγων με επικεφαλής τον Ερνστ Κούρτιους και συμμετέχοντες τους Έρνστ Κούρτιους, Φ. Άντλερ και Ε. Γκέλτσερ έφθασε στην Πέργαμο στο πλαίσιο μιας αρχαιοδιφικής εκδρομής. Εκεί συνάντησαν τον συμπατριώτη τους, Καρλ Χούμαν. Αυτός, έδειξε στους αρχαιολόγους θραύσματα από μια ανάγλυφη ζωφόρο που είχε βρει στον παρακείμενο λόφο.

Το 1878, δόθηκε η άδεια για την έναρξη ανασκαφών οι οποίες συνεχίστηκαν επί δεκαετίες και έφεραν στο φως όλα τα μνημεία. Σύντομα εντoπίστηκε ένα συμπαγές κτίριο με εντοιχισμένα ανάγλυφα στη βάση του και ένα μικρότερο ανάγλυφο στον εσωτερικό χώρο. Ήταν ο βωμός του Διός Σωτήρος με την Γιγαντομαχία και το ανάγλυφο του Τήλεφου.

Τις ανασκαφές παρακολουθούσε ένας Μυτιληνιός δημοσιογράφος ο Γαβριήλ Φίλιος Χαραλαμπίδης ο οποίος δημοσίευσε και σχετικό κείμενο στο περιοδικό της Μυτιλήνης «Πιττακός». Στις 15 Μαΐου 1879 γράφει: «Εις τας ανασκαφάς της Περγάμου οι Γερμανοί ήσαν λίαν ευτυχείς. Ολίγα μόνον κτυπήματα σκαπάνης ήρκεσαν όπως εκθάψωσιν ό,τι δεν ηλπίζετο. Τα αγάλματα ταύτα επηκολούθησαν άλλα κειμήλια τέχνης, άτινα όμως, δυστυχώς, απήλθον εις τα του Βερολίνου μουσεία και πινακοθήκας, προωρισμένα ίσως να επισκοτίσωσι κατά την πληθύν, λαμπρότητα και εύκλειαν των αποταμιεθησομένων κειμηλίων άπαντα τα παραπλήσια μουσεία της Ευρώπης».

Και συνεχίζει: «Ιδού ο περίβλεπτος ναός του Διός! Ω οποίος και οπόσος εν αυτώ εισέρρευσε το πάλαι κόσμος οποίων ψυχών χείλη απετύπωσαν επί των αγαλμάτων φιλήματα πόσα στήθη, πόσοι πόδες τον ηγίασαν. Οποίαι γλώσσαι Χαρίτων και λαλιαί αηδόνων αντήχησαν εν αυτώ».

Η σχέση του Μυτιληνιού δημοσιογράφου με τους Γερμανούς ανασκαφείς δεν ήταν και η καλύτερη δυνατή. «Ο ήλιος εξακοντίζει θερμάς κατά κεφαλής μου ακτίνας, εγώ δε εξαγαγών την γραφίδα ηρξάμην ιχνογραφών τα τήδε κακείσε διεσπαρμένα συντρίμματα πλην μετά τινά λεπτά παρουσιασθείς πυρρόθριξ Γερμανός απηγόρευσε μοι τούτο» γράφει.

Ιδιαίτερα έντονη συναισθηματικά η γραφή του δημοσιογράφου της εποχής για τα μάρμαρα που μεταφέρονται από τη γενέθλια γη στη Γερμανία. «Οίος κόσμος μαρμάρινος και περικαλλής αγαλμάτων απεικονιζόντων τον Δία και Ποσειδώνα, την Αθηνάν και Αφροδίτην, τον Απόλλωνα και Ερμήν, Σωκράτας και Αριστείδας, Πλάτωνας και Αριστοτέλεις, Θεμιστοκλείς και Αλέξανδρους! Αλλά φευ εις πνοήν νέων ιδεών ο ένθεος ούτος κόσμος κατερρύη, διεσπάρη, εθρυματίσθη! Αποσαρώνουσα τας αναμνήσεις και τα τεκμήρια των ειδωλολατρών, επήλθεν η χριστιανική θρησκεία εν καταστροφή των αψύχων αυτών μαρμάρων, και κόσμος όλος περικλεών ηρώων και βασιλέων και θίασοι φαιδροπών και χαριέντων θεών έσπευσαν να κρυβώσι εις τα έγκατα της γης, αιδούμενοι και τρομάζοντες το μεγαλοπρεπές και βαρύ του Ναζωραίου πρόσωπο» λέει.

Ακολούθησαν δύο ακόμη επιτυχείς ανασκαφικές έρευνες το 1880-81 και το διάστημα 1883-86. Τα ευρήματα, τα οποία έπειτα από «συμφωνία» με τις οθωμανικές αρχές, που δέχονταν τα πάντα όταν ακουγόταν ο ήχος των χρυσών μάρκων, περιήλθαν στην ιδιοκτησία των Γερμανών αρχαιολόγων, μεταφέρθηκαν με άμαξες στην ακτή στο γειτονικό λιμάνι της αρχαίας Πιτάνης, το σημερινό Τσανταρλί, και έπειτα φορτώθηκαν σε πλοία του Γερμανικού Πολεμικού Ναυτικού.

Για τη μεταφορά του στο Βερολίνο αποδομήθηκε εντελώς το κτίσμα, το οποίο στη συνέχεια ανακατασκευάστηκε από Ιταλούς που εργάσθηκαν για το σκοπό αυτό έως το 1902. Το πρώτο Μουσείο Περγάμου κατασκευάσθηκε στο Βερολίνο ειδικά για το Βωμό το 1901 κρίθηκε όμως ακατάλληλο και σύντομα κατεδαφίσθηκε. Στη θέση του κτίσθηκε το Μουσείο που υπάρχει σήμερα με τον τρόπο που υπάρχει, και το οποίο λειτουργεί από το 1930.

Ας σημειωθεί ότι τα Γλυπτά της Περγάμου δεν παρέμειναν για πολλά χρόνια στο Βερολίνο, καθώς, αφού γλύτωσαν από τους βομβαρδισμούς των Συμμάχων το 1945, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο κατασχέθηκαν από τους Ρώσους και μεταφέρθηκαν στη Σοβιετική Ενωση. Το 1959 οι Ρώσοι τα επέστρεψαν στην τότε Ανατολική Γερμανία.

Ο Χούμαν, πέθανε εξαιτίας φυματίωσης στις 12 Απριλίου του 1896 στη Σμύρνη. Το 1967 έγινε ανακομιδή των λειψάνων του που μεταφέρθηκαν στην Πέργαμο και θάφτηκαν στην Ακρόπολη κοντά στο σημείο όπου υπήρχε ο λεηλατημένος Ναός του Διός προφανώς για να τον ταλαιπωρεί και από τον άλλο κόσμο.

Οι ανασκαφείς πάντως του 19ου αιώνα είχαν πλήρη συνείδηση του γεγονότος ότι τα μάρμαρα που άρπαζαν αποτελούσαν μέρος ενός συνολικού έργου τέχνης και μάλιστα είχαν συνειδησιακούς ενδοιασμούς όπως προκύπτει από κείμενο του καθηγητή Κόντσε: «Δεν ήμασταν συναισθηματικά αδιάφοροι για το τι σημαίνει να αποσπούσαμε τα ερείπια ενός σπουδαίου μνημείου από τη γενέθλια γη τους και να τα μεταφέρουμε στη χώρα μας, όπου δεν θα μπορέσουμε ποτέ να προσφέρουμε το φως και τον περιβάλλοντα χώρο όπου δημιουργήθηκαν και όπου κάποτε ολοκληρώνονταν πλήρως. Τα σώσαμε όμως από την ολοσχερή καταστροφή», έγραφε απολογούμενος.

Η οθωμανική κυβέρνηση ήθελε στην αρχή να μοιραστεί τα ευρήματα σε αναλογία 1/3 υπέρ της και 2/3 προς όφελος της Γερμανίας, αλλά μετά από διαπραγματεύσεις που έγιναν το 1878 και 1879, με τη συμμετοχή μάλιστα του Μπίσμαρκ, η Υψηλή Πύλη παραιτήθηκε έναντι αντιτίμου 20.000 χρυσών μάρκων της εποχής. Ποσό μάλλον ευτελές αν αναλογιστεί κανείς ότι μόνο οι πρώτες ανασκαφές κόστισαν 120.000 χρυσά μάρκα! Η εξήγηση για τη γενναιοδωρία του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Γ΄, έχει πολιτικούς λόγους. Τρεις μόλις μήνες πριν την οριστική εκχώρηση όλων των ευρημάτων της Περγάμου στην Γερμανία ο προεδρεύων Μπίσμαρκ είχε μεσολαβήσει υπέρ των Οθωμανών μεταξύ των αντιμαχόμενων μερών στο Συνέδριο τους Βερολίνου το 1878.

Ο βωμός της Περγάμου, κτίστηκε από το βασιλιά της Περγάμου Ευμένη τον Β’ (197-159 π.Χ.) για να θυμίζει τις νίκες των Περγαμηνών εναντίον των Γαλατών, οι οποίοι, στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ., πέρασαν από την Ευρώπη στην Ασία και με λεηλασίες προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές στις ελληνικές πόλεις, από τον Ελλήσποντο έως την Έφεσο και τη Μίλητο. Οι νίκες αυτές χάρισαν στο βασίλειο της Περγάμου την απόλυτη κυριαρχία του στην Ανατολική Μεσόγειο. Δεν είναι γνωστό σε ποιον οφείλεται το σχέδιο της γλυπτικής σύνθεσης, που φιλοτεχνήθηκε από το 180 έως 150 π.Χ., ούτε ποιος καθόρισε τις κύριες γραμμές της σύνθεσης, για την οποία εργάστηκαν 15 γλύπτες.

Μέρος του λεηλατημένου μνημείου στο Μουσείο της Περγάμου πριν το 2014

Ο βωμός βρισκόταν στη νότια πλευρά της Ακρόπολης της Περγάμου. Αποτελούνταν από κρηπίδα (36 x 34 μ.) με πέντε σκαλοπάτια, βάθρο και διπλή στοά ιωνικού ρυθμού (ύψ. 12 μ.), που περιέκλειε τον κεντρικό βωμό, στον οποίον έφτανε κανείς από μεγαλοπρεπή σκάλα (ύψ. 20 μ.) η οποία και είχε αναστηλωθεί στο μουσείο της Περγάμου, στο Βερολίνο.
Διαμορφωνόταν, έτσι, ο βωμός σε σχήμα «Π», όπως συμβαίνει στους ελληνικούς βωμούς. Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει ο βωμός, εκτός βέβαια από τις μνημειακές του διαστάσεις, έγκειται στις ανάγλυφες παραστάσεις του.
«Η μνήμη, όπου και να την αγγίξεις, πονεί». Ιδιαίτερα πονεί η πιο τρανή μνήμη η πολιτισμική. Είτε αυτή αφορά τον κυρίως ελλαδικό κορμό είτε αποτέλεσε προέκτασή του, άρα και κτήμα του, κατά τους φωτεινούς, ελληνιστικούς καιρούς.

Μία μνήμη που εξακολουθεί «να πονεί» ιδιαίτερα, είναι αυτή του βωμού του Διός Σωτήρος που εκτίθεται στο Μουσείο της Περγάμου στο Βερολίνο, σχεδόν σε όλο το μεγαλείο του, αποτελώντας, ενδεχομένως, το περισσότερο ακέραια σωζόμενο γλυπτό σύνολο της Ελληνιστικής περιόδου και φέροντας, μάλιστα, μία ζωφόρο που όλοι θεωρούν πως είναι ένα από τα κορυφαία αριστουργήματα της ελληνικής γλυπτικής.

Εικονίζει την περίφημη Γιγαντομαχία, όπου η σύνθεση των κορμιών, η ένταση της μεταξύ τους διαπλοκής, η περίτεχνη απεικόνιση των λεπτομερειών στις συσπάσεις των μυών και στις πτυχώσεις των χιτωνίων, ξεδιπλώνουν ένα από τα πιο θαυμάσια σύνολα που έχει δει ποτέ ανθρώπου μάτι. Η, δε, μνημειώδης σκάλα, μόλις αντιλαμβάνεται κανείς πως έχει λαξευτεί από τους αρχαίους Έλληνες της Περγάμου, μετατρέπεται σε μια βαρύτατη θύμηση ενός κόσμου τόσο δικού σου αν και τόσο άγνωστου.Είπαμε. «Η μνήμη, όπου και να την αγγίξεις, πονεί».