Λίγοι ξέρουν ότι σε ένα ξέφωτο το κεντρικού δρόμου που ενώνει το σημερινό τελωνείο στο Αϊβαλί με την πλατεία της πόλης όπου το άγαλμα του Κεμάλ Αττατούρκ, σε ένα χώρο που μέχρι και πριν από λίγες μέρες τον χρησιμοποιούσαν για τη στάθμευση αυτοκινήτων, εκεί έστεκε η ιστορική Ακαδημία Κυδωνιών κι αργότερα το Γυμνάσιο της πόλης. Ένα σχολικό συγκρότημα που αποτελείτο από το Αρρεναγωγείο, το Παρθεναγωγείο και το Δημοτικό Σχολείο Αρρένων της άνω συνοικίας της Πολιτείας των Κυδωνιών.

Εδώ και λίγες μέρες συνεργεία ανασκάπτουν συστηματικά το χώρο καταστρέφοντας και εξαφανίζοντας για πάντα κάθε στοιχείο που θα μπορούσε να βοηθήσει στην τεκμηρίωση των σημαντικών για την παγκόσμια εκπαιδευτική ιστορία, σχολείων. Σκοπός τους λέει η προετοιμασία του χώρου για την ανέγερση ενός τριώροφου τερατουργήματος όπου θα στεγαστεί το Αστυνομικό Μέγαρο της πόλης. Ήδη τις εκσκαφές και παρά το θόρυβο που έχει προκληθεί από Τούρκους πολίτες που διαμαρτύρονται για το ανοσιούργημα, ακολουθεί το τσιμέντωμα! Κι όλα αυτά την ώρα που το Αϊβαλί, αποκλειστικά και μόνο σαν κληρονόμοι της Ρωμαίικης κληρονομιάς, διεκδικεί μια θέση στις πόλεις που ανήκουν στο δίκτυο των πόλεων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO!

Η είσοδος του Γυμνασίου των Κυδωνιών. Κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του 1950 προκειμένου να διανοιχθεί ο κεντρικός δρόμος που διαπερνά την πόλη. Απέναντι διακρίνεται η πύλη του Γυμναστηρίου

Η Ακαδημία Κυδωνιών ιδρύθηκε το 1800 ως συνέχεια της «Ελληνικής Σχολής» του Ιωάννη Δημητρακέλλη Οικονόμου. Διέθετε βιβλιοθήκη αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, φιλοσοφικά και θεολογικά έργα κάθε λογής αλλά και πολλούς μεγάλους για την εποχή διδασκάλους.

Το 1800 σε οικόπεδο που δώρισε ο ηγέτης του λεγόμενου «Μεγάλου Κόμματος» Χατζηαθανάσιος Χατζηγεωργίου, απέναντι από το ναό του Αγίου Δημητρίου, στο μαχαλά των «αρχοντάδων» της ολοένα και αναπτυσσόμενης πόλης, άρχισε να χτίζεται  η «Ακαδημία», πάνω σε αρχιτεκτονικά σχέδια «Λέσβιου τινός μετακληθέντος προς τούτο από την Κωνσταντινούπολιν». Ήταν το πρώτο κτήριο της πόλης που χτίστηκε από σπουδαγμένο αρχιτέκτονα και όχι από κάποιο «κάλφα» δηλαδή από κάποιο εμπειρικό μάστορα όπως γινόταν μέχρι τότε. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1803 με καθυστέρηση που οφείλονταν σε καταγγελίες προς το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως από κάποιους μοναχούς της περιοχής που αντιτίθονταν στις νεωτερικές διδασκαλίες του μεγάλου δασκάλου Βενιαμίν του Λέσβιου στα σχολεία της πόλης των Κυδωνιών, όπου δίδασκε.

Το κτίσμα ήταν διώροφο σε σχήμα παραλληλόγραμμο με μεγάλη αυλή γύρω από την οποία διατάσσονταν συνολικά 72 δωμάτια!

Η σφραγίδα του ιστορικού Γυμνασίου Κυδωνιών

Εκεί ο Βενιαμίν ο Λέσβιος δίδαξε φιλοσοφία, μαθηματικά και φυσιογνωστικές επιστήμες, μαθήματα απόλυτα «καινοφανή» για την εποχή, γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση εκκλησιαστικών κύκλων και διωγμό εναντίον του σοφού αυτού λογίου. Το 1806 η «Ακαδημία» έκλεισε για ένα μικρό χρονικό διάστημα, στο πλαίσιο ευρύτερων διωγμών κατά των Ελλήνων εξ αιτίας του Ρωσοτουρκικού πολέμου. Τότε ήταν και η πρώτη φορά που η «Ακαδημία» κατηγορήθηκε για επαναστατική δράση.

Το 1811 τη διεύθυνση της «Ακαδημίας» ανέλαβε ο λόγιος Θεόφιλος Καΐρης που δίδαξε ως τις αρχές του 1821, όταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία έφυγε από το Αϊβαλί για να λάβει μέρος στην Ελληνική Επανάσταση. Παράλληλα, δίδαξε και ο Γρηγόριος Σαράφης, ενώ μαθητές της Ακαδημίας, κυρίως Έλληνες, τίμησαν αργότερα τα ελληνικά γράμματα. Στην Ακαδημία φοίτησαν και λίγοι Βούλγαροι και Ρουμάνοι. Το 1819, ο Κυδωνιάτης Κωνσταντίνος Τόμπρας, που με φροντίδα της κοινότητας είχε εκπαιδευθεί στα τυπογραφεία του Διδότου (Ντιντό – Didot 1790-1876) στο Παρίσι, ανέλαβε τη διεύθυνση τυπογραφείου που ιδρύθηκε στην πόλη για την εξυπηρέτηση των αναγκών της Σχολής. Η σχολή καταστράφηκε τον Ιούνιο του 1821 μαζί με την υπόλοιπη πόλη.

Το Παρθεναγωγείο της άνω συνοικίας. Ότι απέμεινε από το συγκρότημα 

Αρχικά στην «Ελληνική Σχολή» και αργότερα στην Ακαδημία είχε εισαχθεί η διδασκαλία της ευρωπαϊκής μουσικής και της γαλλικής και τουρκικής γλώσσας πέραν της Ελληνικής. Στην ίδια σχολή διδασκόταν και κλασικό θέατρο με τραγωδίες, όπως η «Εκάβη» του Ευριπίδη. Όπως αναφέρει ο Διδότος (Didot,), όταν παιζόταν η «Εκάβη» κλεινόταν με προσοχή οι πόρτες και τα παράθυρα, για να μη δουν οι Τούρκοι τα όπλα που έφεραν οι μαθητές ως σκηνικό υλικό. Με την ευκαιρία δε της διδασκαλίας του δράματος «Πέρσαι» του Αισχύλου, γινόταν έμμεση αναφορά στην απελευθέρωση από τους Τούρκους. Σε μια παράσταση δε υπό τον Κων. Οικονόμου, όπως αναφέρει Γάλλος διπλωμάτης που παραβρέθηκε, έγινε χαμηλόφωνα απαγγελία του «Θούριου» του Ρήγα.

Το συγκρότημα της «Ακαδημίας Κυδωνιών» καταστράφηκε μαζί με όλη την Πολιτεία στις 3 Ιουνίου του 1821, όταν ο Στρατός του Σουλτάνου εισέβαλε σε αυτήν για να εκδικηθεί τη συμμετοχή της πόλης στην Ελληνική Επανάσταση. Ιδιαίτερα η «Ακαδημία Κυδωνιών» καταστράφηκε εκ βάθρων αφού θεωρήθηκε ως έδρα της επαναστατικής διεργασίας.

Σχέδιο του Γυμνασίου και του Γυμναστηρίου. Φτιαγμένο από τον Δημητρό Ε. Ψαρρό με βάση μαρτυρίες, φωτογραφίες και βιβλιογραφικές πηγές

Μετά την επιστροφή των Αϊβαλιωτών στην πόλη τους, το 1838, επί των ερειπίων της Ακαδημίας και συγκεκριμένα απέναντι από την είσοδο του Αγίου Δημητρίου χτίστηκε «ξύλινο παράπηγμα» ως «Ελληνικό Σχολείο», δημοτικό σχολείο δηλαδή. Το 1857 ο Δημήτριος Χατζηαθανασίου «δια χρημάτων ιδίων και αλλοτρίων» έχτισε στη βόρεια πλευρά του οικοπέδου της πάλαι ποτέ «Ακαδημίας» το Γυμνάσιο. Ακολούθησε με δωρεές η ανάπτυξη του συγκροτήματος μέχρι το 1904 που χτίστηκε η μνημειακή είσοδος. Μέχρι και το 1914 το ιστορικό «Γυμνάσιο» επεκτείνονταν.

Μετά το 1922 το συγκρότημα χρησιμοποιήθηκε ως σχολείο για τις ανάγκες των νέων κατοίκων που μεταφέρθηκαν εκεί σε εφαρμογή της Συνθήκης της Λωζάννης, κυρίως από την περιοχή της Κρήτης.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 κατεδαφίστηκε η μνημειακή είσοδος για τη διάνοιξη του κεντρικού δρόμου και ακολούθησε μέχρι και τις αρχές του νέου αιώνα η «αποψίλωση» του. Σήμερα από το συγκρότημα στέκει μόνο το Παρθεναγωγείο με είσοδο από το «φαρδύ σοκάκι» το οποίο χρησιμοποιείται, σύμφωνα τουλάχιστον με την επιγραφή στην είσοδο,  σαν βιβλιοθήκη. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 κατεδαφίστηκε και ο απέναντι από το συγκρότημα ναός του Αγίου Δημητρίου προκειμένου να ανεγερθεί ένα σχολείο. Ενώ το Γυμναστήριο του συγκροτήματος απέναντι από την είσοδο του Γυμνασίου οικοπεδοποιήθηκε και σε αυτό αναγέρθηκαν κατοικίες και μαγαζιά.

Ο κυρίως χώρος του συγκροτήματος μετατράπηκε σε χώρο στάθμευσης. Έως τις 25 του περασμένου Αυγούστου. Οπότε και χωρίς να πραγματοποιηθούν ανασκαφικές εργασίες ξεκίνησαν οι εργασίες γενικής εκσκαφής και καταστροφής κάθε σημείου που θύμιζε την πάλαι ποτέ Ακαδημία Κυδωνιών. 

Με πληροφορίες από το ιστορικό έργο του Δημητρού Ε. Ψαρρού «ΤΟ ΑΪΒΑΛΙ»