Το αντιπολεμικό κίνημα

«Κάτω από τις γραμμές (των επιστολών) εσπάραζαν οι καημοί των στρατιωτών του μετώπου, η αδημονία για την απόλυση, η πίκρα για τη λησμονιά συγγενών και φίλων, το μπούχτισμα για τις σάπιες ρέγγες, την αχώνευτη κουραμάνα και το άθλιο συσσίτιο που μοιραζόταν, ο πόθος της γυναίκας, η λαχτάρα της θαλπερής ειρηνικής ζωής» (Παπαλεξάνδρου).

Μία από τις πρώτες μεθόδους αντιπολεμικής προπαγάνδας των επαναστατών σοσιαλιστών ανάμεσα στους στρατιώτες, ήταν η αποστολή γραμμάτων δήθεν από δεσποινίδες που απαντούσαν σε αιτήματα στρατιωτών του μετώπου για ανταλλαγή αλληλογραφίας. Αλλά με το πέρασμα του χρόνου και την απαλλαγή των στρατιωτών από «πατριωτικές» αυταπάτες τα πράγματα δεν χρειαζόταν προπαγάνδα απ’ έξω. Οι φαντάροι ζούσαν από τα μέσα την κατάσταση.

«Η αστυνομία με το πρόσχημα των χριστιανικών εορτών απαγορεύει τις πρωτομαγιάτικες συγκεντρώσεις (του 1921). Εμείς αποφασίσαμε να γιορτάσουμε τη διεθνή πρωτομαγιά αγνοώντας το Πάσχα των χριστιανών και την απαγόρευση της αστυνομίας. Τη Μεγάλη Παρασκευή, ενώ περιφέρονταν οι επιτάφιοι, κυκλοφορούν χιλιάδες προκηρύξεις που καλούν τους εργάτες σε συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις για την Κυριακή, δηλ. το Πάσχα. Το Μεγάλο Σάββατο κυκλοφορεί η «Φωνή του Εργάτη», πανηγυρική, κόκκινη και με την προκήρυξη στην πρώτη σελίδα που καλούσε τους εργάτες στους δρόμους… Η αστυνομία και η στρατιωτική διοίκηση πήραν έκτακτα μέτρα. Παρόλα αυτά, συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις συγκροτούνται σε διάφορες συνοικίες της πόλης, κόκκινες σημαίες κυματίζουν, φωνές «κάτω ο πόλεμος», «συναδέλφωση των λαών πάνω απ’ τα σύνορα και τις πατρίδες» τραντάζουν ολόκληρη τη πόλη, συγκρούσεις με την έφιππο χωροφυλακή και, το σημαντικότερο, μια αποστολή στρατιωτών για τη Μικρά Ασία αρνείται να επιβιβαστεί στα πλοία, στασιάζει, σκίζει τις εικόνες του βασιλιά, συνενώνεται και συναδελφώνεται με τους εργάτες. Την ίδια μέρα κηρύσσεται ο στρατιωτικός νόμος». (Άγις Στίνας, Αναμνήσεις)

Την ίδια περίοδο, οι λιποτάκτες και οι ανυπότακτοι φτάνουν τις 90.000 – κάποιοι συγκροτούν ένοπλες ομάδες στα βουνά και η κυβέρνηση αναγκάζεται να στέλνει στρατιωτικά τμήματα να τους κυνηγήσει. Την ίδια στιγμή ο στρατός στη Μικρά Ασία φτάνει τις 180.000. Το 1/3 των στρατιωτών αρνείται να πολεμήσει κι έχει λιποτακτήσει !

Η πραγματικότητα του πολέμου απείχε πάρα πολύ από τα «ένδοξα ανδραγαθήματα του στρατού – απελευθερωτή των αδελφών μας». Ήταν ένας κατακτητικός πόλεμος για τα συμφέροντα της ελληνικής και βρετανικής άρχουσας τάξης. Ένας φαντάρος γράφει: “Εις όλα τα χωριά όπου διαβαίνομεν, βάζομεν φωτιά και τα καταστρέφουμε τελείως. Σιτάρια, εκατομμύρια οκάδες, εις τα αλώνια καίγονται μέχρι οκάς. Τα γυναικόπαιδα έξω των χωρίων οδύρονται προ του θλιβερού θεάματος.(Τούτον εστί ελευθερία !)»

«Βδομάδες ολόκληρες προχωρούσε ο ελληνικός στρατός και χρόνια παρέμενε σε έδαφος εχθρικό και ξένο… Αυτό αφήρεσε από τον Έλληνα στρατιώτη κάθε ξεχωριστό στοιχείο που ήτανε απαραίτητο για να σχηματίσει μια προσωπική εντύπωση, για να δικαιολογήσει, σαν πατριώτης, τη θυσία. Ούτε μια τηλεφωνική γραμμή δεν μπορούσε να εγκαταστήσει στο “απελευθερωμένο” έδαφος, χωρίς κίνδυνο. Πώς να συγκινηθεί, πώς να ενθουσιασθεί, αφού δεν συναντούσε παρά ξένο κόσμο με κρυφές ή φανερές εχθρικές διαθέσεις;» (Σ. Μάξιμος)

Μπορεί κάποιοι να θέλουν να περιορίσουν τη συζήτηση στη φλεγόμενη Σμύρνη και στην προβλήτα της, στους τσέτες και τις θηριωδίες τους, στα αμελέ ταμπουρού και τις πορείες θανάτου, αλλά όσοι έζησαν τη πραγματικότητα του πολέμου, ήξεραν πολύ καλά τα εγκλήματα που κλήθηκαν να διαπράξουν στο όνομα της πατρίδας.

Ο Νίκος Βασιλικός – ο πατέρας του γνωστού συγγραφέα- γράφει ότι «οι στρατιώτες παρακολουθούν από ψηλά «ως άλλοι Νέρωνες» την «αγρίως μεγαλόπρεπον» εικόνα που αφήνει πίσω του ο ελληνικός στρατός που εγκαταλείπει το Σαγγάριο: όλα του κάμπου τα χωριά καίονται από το υποχωρούν Γιουνάν – ασκέρι…».

Ένας άλλος φαντάρος γράφει: «Φθάνομεν με βροχή εις Τσεφτιλέρ. Εδώ φαίνεται ότι προηγουμένως επέρασαν άλλοι εκ των ημετέρων. Ευρόντες αντίστασιν παρά των κατοίκων μετεχειρίσθησαν άλλον … απελευθερωτικόν έργον (μερική σφαγή).

Ή άλλος: «Μετά που φτάσαν οι δικές μας στρατιωτικές δυνάμεις βάλαν φωτιά στο χωριό και σήμερα που φτάσαμε ακόμα καίγεται. Οι κάτοικοι που είχαν μείνει ζωντανοί… είναι στη διάθεση των φαντάρων. ‘Ο,τι βαστάει η ψυχή τους, άλλοι σκοτώνουνε χωρικούς για αντίποινα, άλλοι ατιμάζουνε κορίτσια και γυναίκες».

Δεν ήταν απλά «πολεμική κούραση» που στοίχειωνε τους στρατιώτες. Ήταν κρίση και αμφισβήτηση της «πατριωτικής» ιδεολογίας με την οποία η κυρίαρχη τάξη κινητοποιούσε μέχρι τώρα τους κυριαρχούμενους. Ήταν η ίδια διαδικασία που είχε συμβεί στα χαρακώματα του Α΄ΠΠ και είχε οδηγήσει στο τέλος του πολέμου ακριβώς λόγω των επαναστάσεων που είχαν ξεσπάσει στη Ρωσία, τη Γερμανία, την Ουγγαρία κ.λπ.

Γι’ αυτό και το ΣΕΚΕ (Κ), έβλεπε την επιρροή του να μεγαλώνει. Με αφορμή τον «εθνικό θρίαμβο» του Βενιζέλου για την υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών, δημοσίευσε την εξής ανακοίνωση: «Η ειρήνη την οποία πανηγυρίζουν είναι εκείνη που καθιερώνει την ιδικήν μας δυστυχία και την ιδικήν των κυριαρχίαν… Η πατρίς, η πατρίς των, για την οποίαν μας έστειλαν να πολεμήσουμε, δεν είναι παρά η γεωγραφική εκείνη έκτασις επί της οποίας απλώνεται η εκμετάλλευσίς των… Εις την απελευθέρωσιν των δούλων αδελφών δεν βλέπουν τίποτε άλλο, παρά την απόκτησιν φθηνών εργατικών χειρών για την βιομηχανίαν των, φθηνών σκλάβων για τα τσιφλίκια των…»

Η τοποθέτηση ότι η πατρίδα είναι η γεωγραφική έκταση που απλώνεται η εκμετάλλευση των «δικών μας» καπιταλιστών, είναι κάτι που θα ξεχάσουν οι ηγεσίες της αριστεράς από τη δεκαετία του ’30 και μετά. Σήμερα θεωρείται αυτονόητο γι’ αυτές τις ηγεσίες ότι τέτοιες δηλώσεις είναι «ακραίες» και «απομονώνουν από τις πλατιές μάζες». Ακρογωνιαίος λίθος τους ο πατριωτισμός. Αρχή και τέλος της σκέψης τους το «πατριωτικό συμφέρον». Γι’ αυτό συμπλέουν με την άρχουσα τάξη στα «κρίσιμα εθνικά θέματα». Όμως τα κόμματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς από τη γέννησή τους ήταν το συνώνυμο του «αντιπατριωτισμού», του διεθνισμού. Η αντίθεση στη πατριωτική «ιδεολογία» ήταν στο DNA τους. Μια ξεχασμένη σήμερα, στροφή του τραγουδιού της Διεθνούς διακήρυσσε: «εμάς η μόνη μας ελπίδα/ είν’ η σφιγμένη μας γροθιά/κάτω οι πολέμοι κι η πατρίδα/ζήτω η παγκόσμια εργατιά». Ίσως γι’ αυτό το λόγο απαγόρευσε ο Στάλιν να τραγουδιέται η Διεθνής, αλλά μόνο να παιανίζεται.

Η ταύτιση του ΣΕΚΕ (Κ) με τη Σοβιετική Ρωσία, που υποστήριζε τον «εχθρό της πατρίδος», δεν εμπόδισε την ανάπτυξη του κόμματος. Αντίθετα, η ακτινοβολία τους και το δυνάμωμα του κόμματος αποδείκνυε ότι για τον κόσμο που το στήριζε, η έννοια της τάξης ήταν πιο δυνατή από την έννοια του έθνους.

Με το μέτωπο καθηλωμένο, οι αντιπολεμικοί πυρήνες λειτουργούσαν άριστα: «Οι 300 σιδηροδρομικοί εις το μέτωπον, όχι μόνο έγιναν άριστοι σύνδεσμοι μεταξύ των ομάδων των κομμουνιστών εις το μέτωπον, όχι μόνο μετέφερον πανταχού προπαγανδιστικόν υλικόν, εφημερίδας, μπροσούρες, αλλά και λιποτάκτας εβοήθουν πολλούς, και ταξίδια κομμουνιστικών στελεχών μεταξύ των μονάδων ή και της Σμύρνης, κρύπτοντες αυτά μέσα εις τα βαγόνια ή υπό στολάς σιδηροδρομικών υπαλλήλων, δια να εκφεύγουν τον έλεγχον των κατά τόπους φρουραρχείων. Έφθασε το πράγμα εις το σημείον, ώστε η Στρατιά Μικράς Ασίας να έχει εις τα χαρτιά της 60 χιλ. λιποτάκτας! Οι πλείστοι εξ’ αυτών είχον σταλεί ήδη εις την Ελλάδα με τα επίτακτα πλοία, όπου υπήρχαν ναύται κομμουνισταί. Αλλά μεγάλας υπηρεσίας προσέφερεν εις τον Κομμουνισμόν ιδίως δια τη μεταφοράν του «Ριζοσπάστη» και της «Κομμουνιστικής Επιθεωρήσεως» και των μπροσουρών, το νοσοκομειακόν πλοίον «‘Έλση» μέσα εις το οποίον υπηρέτουν είς κομμουνιστής ιατρός και μερικαί νοσοκόμαι κομμουνίστριαι. Τα στρώματα των κρεβατιών πάντοτε κάτι έκρυπτον» (Ελ. Σταυρίδης, Τα παρασκήνια του ΚΚΕ).

Οι πυρήνες απέκτησαν σύντομα δικά τους μέσα για να τυπώνουν προκηρύξεις κι εφημερίδες, πολυγραφημένες ή χειρόγραφες. Στο σύνολο των 19 εφημερίδων του μετώπου που καταγράφηκαν, μόνο δυο είναι παράνομες. Οι υπόλοιπες βγαίναν με την έγκριση της διοίκησης. Αλλά σε καμιά δεν βρίσκεις «πηγαίο πατριωτικό αίσθημα», μόνο συγκαλυμμένη ειρωνία.

Η εφημερίδα «Κόκκινος Φρουρός» έβγαινε παράνομα στο Σύνταγμα Τηλεγραφητών της Σμύρνης, με τον πολύγραφο του συντάγματος, από μια ομάδα με επικεφαλής τον Παντελή Πουλιόπουλο, που συνεργαζόταν με το Σοσιαλιστικό Όμιλο των Ελλήνων της Σμύρνης και το Σοσιαλιστικό Όμιλο των Τούρκων. Για τη δράση τους αυτή οι συντάκτες συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας και της ανηθικότητας (;!). Αυτό που τους έσωσε από το εκτελεστικό απόσπασμα ήταν η κατάρρευση του μετώπου.

«Στο μέτωπο συγκεντρώθηκαν περίπου 200 άτομα από τους ομίλους. Στο Ναυτικό δημιουργήθηκαν όμιλοι σχεδόν σ’ όλα τα πλοία και το Ναύσταθμο που χρησίμευε σαν κέντρο. Τα αντιτορπιλικά «Σφενδόνη» και «Βέλος» που ταξίδευαν συνέχεια Πειραιά – Σμύρνη, γίνονταν τα μέσα αποστολής εφημερίδων και φυλλαδίων προς το Μέτωπο… Οι όμιλοι των στρατιωτών ενισχύθηκαν από τους εξόριστους σιδηροδρομικούς…». ( Δ. Λιβιεράτος)

Σαν συμπέρασμα
Οι κοινωνικές εντάσεις και η ταξική πάλη της εποχής οδήγησαν το νεαρό ΣΕΚΕ σε ριζοσπαστική και κομμουνιστική κατεύθυνση. Οι επιλογές του ΣΕΚΕ να μην αναστείλει τους οικονομικούς και αντιπολεμικούς αγώνες για «εθνικούς» λόγους, για λόγους «έκτακτης ανάγκης», ή για τη «σωτηρία της χώρας», το οδήγησαν να μην προσχωρήσει στη Β΄(σοσιαλιστική) Διεθνή αλλά στη Γ΄(κομμουνιστική) Διεθνή. Αλλά οι επιλογές του δεν ήταν πάντα σωστές: οι αποφάσεις της συνδιάσκεψης του 1922 για «μακρά νόμιμη ύπαρξη» είχαν σαν αποτέλεσμα το κρίσιμο αυτό έτος της καταστροφής να είναι μια χρονιά απεργιακής άπνοιας. Ωστόσο η επιστροφή των κομμουνιστών φαντάρων με την κατάρρευση του μετώπου, θα σήμαινε την επικράτηση της αριστερής πτέρυγας, με πρώτο γραμματέα τον Π. Πουλιόπουλο.

«Αλλά η ιστορία του ΣΕΚΕ υπήρξε ταμπού και για την ίδια την αριστερά. Η ηγεσία Ζαχαριάδη του ΚΚΕ, από τη δεκαετία του ’30, όταν είχε πια μετατραπεί σε σταλινικό ρεφορμιστικό κόμμα, πάντα ξεμπέρδευε με τη δεκαετία του ’20 βαφτίζοντάς την «νηπιακή ηλικία», γεμάτη «λάθη», «αριστερίστικη σύγχυση», «φραξιονιστική πάλη χωρίς αρχές» κ.ο.κ. Ήταν μια ιστορική εκδοχή που σκόπευε να εξαφανίσει τις επαναστατικές ρίζες του Κόμματος και σίγουρα τον Π. Πουλιόπουλο, που αν και γραμματέας και ηγέτης του ΚΚΕ τάχτηκε με τη πλευρά του Τρότσκι». (Θ. Καμπαγιάννης, εισήγηση σε επιστημονικό συνέδριο).

Με την επιστροφή από το μέτωπο αυτοί θα οργανώσουν το πανελλαδικό, μαζικό κίνημα των Παλαιών Πολεμιστών, που στο απόγειό του θα έχει οργανώσεις και στα πιο μικρά χωριά, με αιτήματα για την αποκατάσταση των βετεράνων του πολέμου. Ο Πουλιόπουλος θα είναι ο επικεφαλής γραμματέας του. Έτσι οι βετεράνοι του πολέμου δεν επάνδρωσαν τις ακροδεξιές συμμορίες, όπως συνέβη σε πολλές άλλες περιπτώσεις, π.χ. τα Freikorps στη Γερμανία που αποτέλεσαν την αρχική βάση του Χίτλερ και τα fasci του Μουσολίνι στην Ιταλία, αλλά τις οργανώσεις της αριστεράς.

«Στις ρίζες της Αριστεράς, όσο αποσιωπημένη κι αν είναι η ιστορία αυτή από την ίδια, βρέθηκαν: πρώτον, η οργάνωση εργατικών απεργιών σε καιρό πολέμου που τον διεξάγει η δικιά μας άρχουσα τάξη, δεύτερον, η υποστήριξη εξεγέρσεων στις οποίες σπάνε δυστυχώς τζαμαρίες και βιτρίνες και, τρίτον, η αντιπολεμική προπαγάνδα στο μέτωπο επί ποινή προδοσίας της πατρίδας. Στις ρίζες της Αριστεράς στην Ελλάδα βρίσκεται δηλ. η επανάσταση και ο διεθνισμός» (Θ. Καμπαγιάννης, ο.π.).