Οι Ρώσοι εισβολείς πλησιάζουν στην Οδησσό καθώς ο πόλεμος κατά της Ουκρανίας μαίνεται. Στο άκουσμα αυτό οι φίλοι του κινηματογράφου φέρνουν στο μυαλό τους τις εμβληματικές εικόνες από το τέταρτο επεισόδιο της ταινίας ορόσημο του Αϊζενστάιν το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» (1925) που διαδραματίζεται στα σκαλιά της Οδησσού, «Pot’omkins’ki Skhody» στα Ουκρανικά, και η οποία θεωρείται μια από τις καλύτερες σκηνές στην ιστορία του κινηματογράφου. Οι σκάλες αυτές αποτελούν ιστορικό σύμβολο, όχι μόνο της πόλης αλλά και του παγκόσμιου κινηματογράφου, αφού με το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» η ρωσική πρωτοπορία μπήκε στο κέντρο της παγκόσμιας κινηματογραφίας.

Πρόκειται για ένα κλασσικό δείγμα προπαγανδιστικού κινηματογράφου μιας και η ταινία ήταν παραγγελία της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης στο πλαίσιο των εορτασμών για τα είκοσι χρόνια από την αποτυχημένη εξέγερση του 1905 στην τσαρική Ρωσία, που αποτέλεσε προάγγελο της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Ο Σεργκέι Μιχαήλοβιτς Αϊζενστάιν, όπως ήταν το πλήρες όνομά του, γεννήθηκε στις 23 Ιανουαρίου 1898 στη Ρίγα της Λετονίας. Γόνος αστικής οικογένειας, γεγονός που του εξασφάλισε μια καλή μόρφωση και όλα τα εχέγγυα για το μέλλον. Ο νεαρός Σεργκέι κατατάσσεται, το 1918, στον Κόκκινο Στρατό όπου δουλεύει ως ντεκορατέρ σε τρένα που χρησιμοποιούνται από τους Μπολσεβίκους για να προπαγανδίσουν την επανάσταση. Μετά την αποστράτευσή του το 1920 πηγαίνει στη Μόσχα όπου εργάστηκε ως σκηνογράφος στον Προλετκούλτ (Προλεταριακός πολιτιστικός οργανισμός).

Το 1923 σκηνοθετεί την πρώτη του παράσταση, Ο «Συνετός του Οστρόφσκι», ένα έργο όπου για πρώτη φορά παρεμβάλει μια ταινία μικρού μήκους που σκηνοθέτησε ο ίδιος. Ο Αϊζενστάιν, ενσωματώνει στην παράσταση στοιχεία τσίρκου, βαριετέ και προβολή κινηματογραφικών ταινιών και εγκαινιάζει τη χρήση του «Μοντάζ των Αντιθέτων». Ο ίδιος όμως δεν είναι ικανοποιημένος από το αποτέλεσμα των πειραματισμών του στο θέατρο, ενώ βλέπει πως ο κινηματογράφος αποτελεί πιο εύφορο έδαφος για τις νέες τεχνικές που θέλει να εισάγει. Το 1924, σκηνοθετεί την «Απεργία» που θα αντανακλούσε όχι μόνο τα επαναστατικά ιδεώδη, αλλά και τις θεωρίες του περί μοντάζ. Η ταινία αφηγείται το χρονικό μιας απεργίας που πνίγηκε στο αίμα από την αστυνομία το 1912.

Η ταινία αυτή, αλλά πολύ περισσότερο η επόμενη ταινία, το αριστούργημά του, το «Θωρηκτό Ποτέμκιν», που έγραψε το σενάριο και την σκηνοθέτησε θα γίνουν η βίβλος των κινηματογραφικών και εικαστικών πεποιθήσεων του. Ο Αϊζενστάιν χρησιμοποιεί με εντυπωσιακό τρόπο τη θεωρία του για το «Μοντάζ των Αντιθέτων», όπου όλη η δυναμική της αφήγησής του στηρίζεται στο σοκ που προκαλείται στο θεατή από την αλληλουχία εικόνων και αλληγορικών συνειρμών.

Ο Αϊζενστάιν χτίζει την ταινία γύρω από δύο άξονες, το θωρηκτό και την πόλη της Οδησσού. Για αυτό το λόγο θα παραποιήσει και τη χρονική αλληλουχία των συμβάντων, μεταφέροντας τη σκηνή της σφαγής στα 192 σκαλιά της Οδησσού, που αποτελεί και τη διασημότερη σεκάνς στην ιστορία του κινηματογράφου. Στη σεκάνς των σκαλοπατιών ο Αϊζενστάιν κατασκευάζει ένα χώρο/χρονικό εφιάλτη όπου κορυφώνεται όταν πυροβολείται η μάνα που κρατάει το καροτσάκι με το μωρό. Ο Αϊζενστάιν επιμηκύνει τεχνηέντως το χρόνο της αιώρησης και το κατρακύλισμα του καροτσιού στην οθόνη ώστε να στιγματίσει μια για πάντα τη μνήμη μας με το επώδυνό τέλος της μάνας και με την αργή κίνηση της πτώσης του βρέφους.

Σκοπός του Αϊζενστάιν δεν ήταν να παραθέσει τα γεγονότα ως μια ιστορική εξιστόρηση, αλλά να αποτυπώσει γλαφυρά και πυκνά όλο το χρονικό της επανάστασης. Με εργαλείο το «Μοντάζ των Αντιθέτων» και την εκτενή χρήση του γκρο πλάν σε πρόσωπα και αντικείμενα καταφέρνει να πιέσει μέχρι να συνθλίψει τον ψυχικό κόσμο του θεατή. Για τον Αϊζενστάιν το μοντάζ αποτελούσε τη βάση της κινηματογραφικής τέχνης, ενώ καμία εικόνα δεν μπορούσε να εννοηθεί παρά μόνο σε αλληλεπίδραση με μια άλλη. Έτσι, χρησιμοποιώντας απλά εργαλεία της διαλεκτικής, θεώρησε ότι η αλληλουχία δύο εικόνων δεν παράγει απλώς το άθροισμά τους, αλλά ένα νέο αποτέλεσμα, το οποίο με τη σειρά του συνδεόταν διαλεκτικά με το περιεχόμενο που ήθελε να αποδώσει.

Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν», η κορυφαία δημιουργία του, δεν αποτελεί απλώς μια συγκινησιακά και ιστορικά φορτισμένη ταινία που εξιστορεί μια ανταρσία, αλλά μια καλλιτεχνική διακήρυξη που ήρθε σε ρήξη με τη λογική του ενός ήρωα. Οι δύο κεντρικές ομάδες ατόμων είναι οι ναύτες του Θωρηκτού και ο λαός της Οδησσού. Η σεκάνς του πλήθους στη σκάλα της Οδησσού έχει παραμείνει κλασική στην ιστορία του κινηματογράφου, καθώς η αφήγηση της σφαγής από τους στρατιώτες εκφράζεται και κορυφώνεται με τη χρήση έντονων αντιθέσεων μεταξύ του ρυθμού, της κίνησης και των εντάσεων που μεταδίδουν σύγχυση και αιφνιδιασμό. Σε όλη τη σκηνή, οι σκληροί στρατιώτες κατεβαίνουν τη σκάλα και σκοτώνουν, η στρατιωτική τους πειθαρχία έρχεται σε δραματική αντίθεση με την αταξία και τον πανικό που δημιουργούν στο πλήθος.

Το θλιβερό τέλος του Ποτέμκιν αποσιωπήθηκε εντελώς. Το πλοίο εξόκειλε, οι ναύτες καταδιώχθηκαν ή στάλθηκαν στα κάτεργα, ενώ οι περισσότεροι μετανάστευσαν στην Αργεντινή. Κανείς τους δε διαδραμάτισε κάποιο συμβολικό έστω ρόλο στις τάξεις του ή δεν εντάχθηκε στις παράνομες οργανώσεις του επαναστατικού κόμματος. Το επεισόδιο του Θωρηκτού Ποτέμκιν θα είχε περιπέσει σε λήθη και θα είχε σβήσει από τη μνήμη του κόσμου, αν ο Αϊζενστάιν δεν το είχε καταγράψει. Αυτές τις μέρες τα μαχητικά ρωσικά πλοία έχουν λάβει πολεμικούς σχηματισμούς έξω από το λιμάνι της Οδησσού. Ευχή όλων μας η ιστορία να μην επαναληφθεί και τα σκαλιά της Οδησσού να μην γεμίσουν ξανά με αίμα αθώων αμάχων.

 * Η Μαρίνα Σταμάτη είναι Υποψήφια Διδακτόρισσα στο Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του  Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Πηγές προς περαιτέρω μελέτη

Βιβλιογραφία:

Αϊζενστάιν, Σ. Μ. (1964). Σκέψεις μου για τον κινηματογράφο. Αθήνα: Γ. Φέξη.

Βαλούκος, Σ. (2003). Ιστορία του Κινηματογράφου. Τόμος Α, Έκδοση Β. Αθήνα: Αιγόκερος.

Bordwell, D. Thompson K. (2009). Εισαγωγή στην τέχνη του κινηματογράφου. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας.

Φερρό, Μ. (2002). Κινηματογράφος και ιστορία. Αθήνα: Μεταίχμιο.

Διαδικτυακές πηγές:

https://m.myfilm.gr/v2/site-map-2/movies/81-drama/4840-aleksanter-niefski-aleksandr-nevskiy-1938

https://mpompina.wordpress.com

https://tvxs.gr/news/sinema/aleksanter-niefski-i-proti-omiloysa-tainia-toy-sergkei-aizenstain