Δεν χωρά αμφιβολία ότι ο μαρξισμός υπήρξε σοβαρό φαινόμενο (φιλοσοφικό και κοινωνικό) μέσα στο ιστορικό πεπρωμένο της ανθρωπότητας. Πράγματι, ο Μαρξ ήταν ένας μεγαλοφυής στοχαστής. Όμως, μόνο για τον καιρό που έζησε και έδρασε. Κατόπιν οι πολλαπλές παραλλαγές της θεωρίας και ιδεολογίας του (Λενινισμός, Τροτσκισμός, Σταλινισμός και πάει λέγοντας), το μόνο που κατάφεραν είναι να κάμουν τον μαρξισμό θρησκεία. Αν σε έναν κομμουνιστή θίξει κανείς την ιδεολογία του, άμεσα θα τον ελέγξει γι’ αυτό το τόλμημά του, την κριτική του. Όπως, βέβαια, και σ’ έναν θρησκόληπτο χριστιανό, αν κανείς θίξει την κομμένη και ραμμένη στα μέτρα του πίστη στον Χριστό, θα τον ελέγξει καθιστώντας δεδομένη την τιμωρία του ως παραβάτη. Αναφέρω, εδώ, τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα, υπό την έννοια της ειδωλοποίησης και ιδεολογικοποίησης του θείου, την «ατομοκεντρική πάντοτε». Ο Νικολάι Αλεξάντορβιτς Μπερντιάεφ, κορυφαίος Ρώσος χριστιανός φιλόσοφος και στοχαστής, σ’ ένα από τα έργα του, το «Χριστιανισμός και κοινωνική πραγματικότητα», γράφει πως «οι αληθινοί μαρξιστές, στον τύπο τους, είναι φανατικοί δογματικοί. Δεν είναι ούτε σκεπτικιστές, ούτε κριτικοί. Ομολογούν και κηρύττουν ένα σύστημα δογμάτων». Γι’ αυτό κι ο μαρξισμός, στην πραγματικότητα, στο διάβα ολόκληρου του 20^ου αιώνα, δεν κατάφερε «ποτέ να μεταβληθεί σ’ έναν καθαρό υλισμό, κάτι από τη φύση του αυτονόητο, παρότι ακατανόητο». «Παρέμεινε», γράφει ο Μπερντιάεφ, «εμποτισμένος με ιδεαλιστικά στοιχεία που του κληροδότησε η γερμανική φιλοσοφία».

Τα παραπάνω, νομίζω, είναι απαραίτητα για να κατανοήσουμε γιατί κορυφαίοι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, όπως άλλωστε ήταν ο Στράτης Μυριβήλης, με το έργο τους στιγμάτισαν θεωρίες και πράξεις απόλυτης βίας (Λένιν, Στάλιν, Χίτλερ, Φράνκο, και πολλές τέτοιες διχτατορίες). Η αντικομμουνιστική, λοιπόν, στάση του Στράτη Μυριβήλη, για την οποία κάποιοι αγαπητοί συμπολίτες μας, καλοπροαίρετα θέλω να πιστεύω έκριναν με δημοσιεύματα και σχόλια, αν και έχει επαξίως μελετηθεί – αναφέρω εδώ την ωραία μελέτη του καλού συναδέλφου Στρατή Αναγνώστη «Ιδεολογικές στάσεις του Στράτη Μυριβήλη: Οι καταβολές και οι επιδράσει τους στο έργο του» - με πλούσια βιβλιογραφία - δημοσιεύθηκε στα Πρακτικά του Τιμητικού Συνεδρίου για τα 30 χρόνια από το θάνατό του (1999), που οργάνωσε ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Λέσβου και η Εταιρία Αιολικών Μελετών) – νομίζω πως οφείλεται στη σωστή θέαση των ιστορικών γεγονότων της εποχής του. Όσοι σήμερα επικρίνουν τον Μυριβήλη ως αντικομμουνιστή, οφείλουν να ξανακοιτάξουν την ιστορία της εποχής που έζησε ο συγγραφέας και, το κυριότερο, τον αντικομμουνισμό του ας μην την ερμηνεύουν βάσει των σημερινών πολιτικοκοινωνικών δεδομένων. Κι ακόμη παραπέρα, ας μην τον ταυτίζουν με αντιδημοκρατικές ιδεολογίες, τουτέστιν βασιλιάδες και Φρειδερίκες. Λυπάμαι που θα το πω, όμως, νομίζω πως είναι επιβεβλημένο. Ομοιάζουν σαν τον κακό μαθητή που γράφει ο Ανδρέας Λασκαράτος, στο έργο του «Ιδού ο άνθρωπος»: «Επειδή δε πηγαίνοντας εις το σχολείον, μόνος του σκοπός είναι να πη το μάθημα, και αν δυνατόν να περάση, κάθε απάτη προς τον καθηγητήν τού είναι χρήσιμη, και τη μεταχειρίζεται προθύμως»· (διατηρώ τον τρόπο γραφής του συγγραφέα, για λόγους συνέπειας προς την ελληνική γλώσσα).

Έχω την ταπεινή άποψη πως ο Μυριβήλης καυτηρίασε τον κομμουνισμό ως ιδεολογία του απρόσωπου κατεπάνω στο ανθρώπινο πρόσωπο. Σε κάθε αμετανόητο οπαδό της βίας αντέτασσε – άραγε αναρωτηθήκαμε ποτέ αν η βία δημιουργεί δίκαιο; Είναι ένα καίριο ερώτημα που θέλει σοβαρή συζήτηση – την κριτική του για την υλιστική αντίληψη της Ιστορίας. Για όλα αυτά, πλείστα όσα παραδείγματα μπορεί κανείς να αναζητήσει σ’ ολάκερο το έργο του. Αναφέρω ένα μικρό παράδειγμα, ολίγον άγνωστο, από ένα ανέκδοτο κείμενό του, το οποίο δημοσιεύθηκε στη Νέα Εστία, τεύχος 1033, στα 1970, υπό τον τίτλο: «Από τον “Μαέστρο”», ένα χρόνο μετά το θάνατό του. Σ’ αυτό, ο Μυριβήλης περιγράφοντας το αρχιτεκτονικό κάλλος της Παναγιάς Τρουλωτής, καθώς και την ομορφιά του τοπίου όπου βρίσκεται, διασκεδάζοντας με την απιστία της Νεφέλης, βάζει στα χείλη του Αλέξη τα εξής αποκαλυπτικά. Θα ‘λεγα να μην βιαστούν οι επικριτές του να καυτηριάσουν τα γραφόμενα του, γιατί η αντιθρησκευτική προπαγάνδα που επέδειξε ο κομμουνισμός τόσο στην πρώην Σοβιετική Ένωση, όσο και σε πολλά άλλα κράτη που την ακολούθησαν κατά τον 20^ο αιώνα, τα ιστορικά τεκμήρια πέρα για πέρα είναι αληθινά. Γράφει ο Μυριβήλης: «- Ποια πίστη όμως; Ρώτησε η Νεφέλη. – Οποιαδήποτε. Αν είναι αληθινή είναι απολυτρωτική. Και οι κομμουνιστές που έσφαξαν και έκαψαν πιο πολλούς ’Έλληνες παρά οι Ιταλογερμανοί, και έκαψαν περισσότερα σκολειά και εκκλησιές από τους οχτρούς, πίστευαν πως έτσι πρέπει για να γίνει ο κόσμος πιο δίκαιος και πιο ευτυχισμένος. Είναι δικαιωμένοι στο κακούργημά τους».

Ανέφερα παραπάνω την έννοια της υλιστικής αντίληψης της Ιστορίας και θα ήθελα για λίγο εδώ να σταθώ, όχι για να ψέξω όσους πιστεύουν σ’ αυτήν την εκδοχή της – αυτό δια εμέ είναι αντιδεοντολογικό, απεναντίας σέβομαι απολύτως κάθε διαφορετική θέση και άποψη – αλλά έναντι αυτής της εκδοχής να αντιπαραθέσω την άλλη (εκδοχή), που θέλει την Ιστορία να είναι θεμελιωμένη στην παραδοχή του «αρρήτου», να είναι πλασμένη από «χέρι αόρατο σε μια πολυαίωνη διαδρομή». Πρόκειται για την χριστιανική εκδοχή της Ιστορίας, την οποία πιστεύω ότι με συνέπεια καταγράφεται στο λογοτεχνικό και μη λογοτεχνικό έργο του Στράτη Μυριβήλη. Ετούτη η εκδοχή της Ιστορίας, που στηρίζεται διαρκώς στο στοιχείο της «τραγικότητας και της ελευθερίας σε κάθε κρίσιμη ανθρώπινη επιλογή», ανάγει τον άνθρωπο όχι στον θεσπισμένο με εξουσιαστικούς μηχανισμούς λόγο, ο οποίος τελικά επιβάλλεται πολλές φορές με τη βία, αλλά σ’ εκείνον τον λόγο που ανακρατείται από την «σοφίαν του τα πάντα κτίσαντος». Αξίζει, εδώ, να παραπέμψω τους επικριτές του αντικομμουνισμού του Στράτη Μυριβήλη, να δουν λίγο βαθύτερα το ζήτημα της υλιστικής αντίληψης της Ιστορίας, στο μικρό αλλά άκρως σημαντικό βιβλιαράκι: «Δύο εκδοχές της Ιστορίας», του αξέχαστου Νίκου Γιανναδάκη, συνεργάτη του παλαιού καλού περιοδικού Αντί και Εφόρου της Βικελαίας Βιβλιοθήκης στην Κρήτη. 

Έχει μεγάλη αξία να τονίσω και το γεγονός ό,τι όσοι θυσίασαν και θυσιάστηκαν για οικονομικοκοινωνικές θεωρίες και ιδεολογίες, σαν κι αυτές που αναστάτωσαν τον προηγούμενο αιώνα, από τον Νίτσε ίσαμε τον Μαρξ και τον Λένιν, αναρωτηθήκαμε αν ποτέ όλοι αυτοί κάθισαν σοβαρά να σκεφτούν αυτό που έγινε στα 1932, όταν ο Μαχάτμα Γκάντι (ο Μεγάλος Γκάντι), μέσα από τη φυλακή όπου έκαμε απεργία (ως τον θάνατο) πείνας, υποχρέωνε τους Ινδούς να ανοίξουν τις πύλες των ναών στους φτωχούς για να έχουν τα απαραίτητα να ζήσουν; Κι όμως δίπλα τους έζησε αυτός ο άνθρωπος, με έμφαση τονίζει ο Ζήσιμος Λορεντζάτος

Πάντως ο κορυφαίος Λέσβιος λογοτέχνης, ο Μυριβήλης, στην ωραία του ιστορία «Ο Κατακλυσμός» από το «Πράσινο Βιβλίο», έχει δίκιο για τον φοιτητή ήρωά του, που ο καημένος εξ αιτίας του έρωτά του για μια νεαρή κοπέλα, ένιωσε τύψεις γιατί πρόδωσε της αρχές του κόμματός του. Ιδού το αποτέλεσμα: «Σήκωσε ψηλά τα μάτια γεμάτος αηδία. Οι εικόνες των προφητών [είναι προφανές ότι εδώ εννοεί τον Μαρξ και τον Λένιν] κρεμόνταναι στο τοίχο αξιοθρήνητες, όπως κρέμουνται δυό σφαχτάρια απ’ τα τσιγγέλια του χασάπικου». Ετούτη η ιστορία θυμίζει εκείνα τα κοριτσάκια των διαδρόμων στις Θεολογικές Σχολές, κατά τη δεκαετία του ’80, της περιβόητης οργανωσούλας ΟΡ.Θ.Α., των «κότσων» όπως τους λέγαμε, που ενόμιζαν πως αν κάθονταν δίπλα σε ένα αγόρι, θα πρόδιδαν την πίστη τους στον Χριστό.

Την άδικη κριτική για τον αντικομμουνισμό του Μυριβήλη, δεν αξίζει να την λαμβάνουμε σοβαρά υπ’ όψιν. Για να έχει αξία οφείλει να ξεφύγει από τα καλούπια της κομματικής νομενκλατούρας. Ειδεμή, θα είναι σαν να ακούμε «πεζούς σκοτεινόμυαλους», όπως έλεγε ο Σολωμός.