Ετούτες τις μέρες, μετά από χρόνια, ξαναδιαβάζω τρία ιστορικά λογοτεχνήματα του Θανάση Πετσάλη – Διομήδη. Πρόκειται για έργα που άμεσα σχετίζονται με την εποχή της Τουρκοκρατίας και την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Τα καταγράφω με τη σειρά που εκδοτικά κυκλοφόρησαν: Οι Μαυρόλυκοι: Το Χρονικό της Τουρκοκρατίας (1565-1799), τ. Α΄. (Αθήνα 1947) – τ. Β΄. (Αθήνα 1948), Η Καμπάνα της Αγία -Τριάδας: Μια Ιστορία 1304-1883. (Αθήνα 1949) και Ελληνικός Όρθρος, ττ. Α΄- Β΄. (Αθήνα 1997). Σ’ αυτά ο φιλίστωρ αναγνώστης μπορεί να πιάσει το νήμα της μακράς και δύσκολης στον ιστορικό χρόνο πορείας του Ελληνισμού, όπου η μυθιστορία του λαού μας στη μακραίωνη συνεχή -όχι ασυνεχή- παράδοσή του μέχρι σήμερα διασώζει έναν τρόπο ζωής που πλουσιοπάροχα τρέφεται από το μύθο, κυρίως εντός του εκκλησιαστικού χώρου.

Ο μύθος είναι ιερός και ο αγώνας του ανθρώπου να ξεπεράσει τη φυσικότητα και τη λογικότητά του, ουκ ολίγες φορές τον οδηγεί σε μια βίαιη ρήξη με συνθήκες της ζωής που ορίζονται μόνο με τη λογική. Για τον ελληνικό λαό ειδικότερα, ο μύθος είναι η μήτρα κάθε στιγμής του βίου του, στην πολυτάραχη πορεία του στο ρου της Ιστορίας. Σήμερα, αν είμαστε καλά προϊδεασμένοι, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθούμε πως, ό,τι σχετίζεται με πνευματικά επιτεύγματα (θρησκεία, φιλοσοφία, τέχνη) καταδεικνύει μια πραγματικότητα που δεν την αντιλαμβανόμαστε μόνο με τη λογική αλλά, κυρίως, την αντιλαμβανόμαστε μέσω ιεροφανειών που εκμυθεύουν την εσωτερική πίστη μας για το τι είναι αληθινό και τι ψεύτικο. Αυτή την εκμύθευση, ο φιλίστωρ αναγνώστης θα τη γευτεί όταν διαβάσει τα τρία παραπάνω λογοτεχνήματα του Πετσάλη – Διομήδη, σε διαδοχικά στάδια των οδυνηρών δοκιμασιών του λαού μας, στους μακρόσυρτους αιώνες της δουλείας του στον Τούρκο δυνάστη. Φέρνω ένα παράδειγμα για να γίνω κατανοητός. Στο μυθιστόρημα Η Καμπάνα της Αγία – Τριάδας πολλές είναι οι μικρές ιστορίες των κατοίκων του χωριού Περαχώρι που καταγράφουν παράξενα για τη λογική γεγονότα, άμεσα συνδεόμενα με το ξωκλήσι της Αγίας Τριάδας και με τον ναό του Άι- Παντελεήμονα. Κάθε στιγμή του βίου των Περαχωριτών είναι εξαρτημένη από αυτές τις δύο εκκλησίες. Στο άκουσμα λόγου χάριν της εισβολής των Τούρκων στο χωριό οι χριστιανοί σ’ αυτές κρύβονται: «Το ξέρουν πως εκεί κρύβονται πάντα οι χριστιανοί στον κίνδυνο».

Ίσως φανεί παράδοξο, όμως θα τολμήσω να συνδέσω ετούτη την εκμύθευση ιεροφανειών που απορρέουν από τα λογοτεχνήματα του Πετσάλη – Διομήδη με τις «ιεροφάνειες» σημερινών παράλογων και παράδοξων συμβάντων με ιερές εικόνες που κλαίνε μπροστά τα μάτια των πιστών. Στην πόλη μας, εδώ και μια εβδομάδα, πολύ λόγος γίνεται για τέτοιες εικόνες. Όπως συμβαίνει σε παρόμοια γεγονότα, συχνό είναι το φαινόμενο τόσο της άρνησης αν πράγματι συμβαίνουν όσα βλέπουμε και όσα ακούμε, όσο και της πίστης πως, πράγματι, συμβαίνουν. Στην πρώτη περίπτωση, η επιστράτευση της επιστήμης και των ειδικών να εξηγήσουν το «θαυμαστό» γεγονός φέρνει στο προσκήνιο τη λογική εξήγηση και απόδειξη ότι κανένα «θαύμα» δεν έχει συντελεστεί• το φυσικό γεγονός των υλικών με τα οποία ζωγραφίζεται μια εικόνα, ότι δηλαδή, από αυτά προέρχονται τα δάκρυα, απομαγεύει το υπερφυσικό που πιστεύουν όσοι ανήκουν στη δεύτερη περίπτωση. Για το συμβάν και το πως στήθηκε ετούτη η απάτη στο ναό των Αγίων Εφραίμ και Φανουρίου, το χειρότερο σενάριο είναι αυτό που, τελικά, αποκαλύφθηκε σε ρεπορτάζ ΣΤΟ ΝΗΣΙ. Σύμφωνα με αυτό, οι εσωτερικές τριβές ανάμεσα σε μέλη του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου και οι καταγγελίες για «πιστούς» που δεν συμμετέχουν σ’ αυτό, δημιούργησαν το πρόβλημα των εικόνων που δακρύζουν.

Εκείνο που εδώ οφείλουμε να λάβουμε υπόψη μας δεν είναι αυτό καθαυτό το γεγονός των εικόνων που δακρύζουν, αλλά η με κουτοπόνηρο ή, και με αφελή τρόπο νοοτροπία κάποιων χριστιανομαθημένων πιστών, ακύρωση της λαϊκής ευσέβειας - λατρείας, που με αφορμή τέτοια γεγονότα φαίνεται να νεκρώνει κάθε συμβολισμό ιεροφανειών. Σ’ έναν μοντέρνο και μεταμοντέρνο κόσμο, στον οποίο μετέχουμε είτε το θέλουμε είτε δεν το θέλουμε, οι διαφοροποιήσεις γιατί κάθε θαυμαστή ιεροφάνεια είναι πιστευτή ή όχι, είναι δεδομένες. Στην προκειμένη περίπτωση, με την εκκοσμίκευση να είναι κυρίαρχο ιδεολογικό πια ρεύμα, η λογική επιτάσσει την ευρέως διαδεδομένη άποψη: η θρησκεία είναι ιδιωτική υπόθεση, τα «θαυμαστά» γεγονότα, λένε οι διαπρύσιοι κήρυκες του ορθολογισμού, είναι μόνο για εκείνους και εκείνες που ζουν στη μακαριότητα της θρησκευτικής πίστης και της θρησκοληψίας. Όμως, υπάρχει και η άλλη πλευρά, αθέατη κατά πως φαίνεται, που αρνούμαστε να τη λάβουμε υπόψη: στην παραδοσιακή ελληνική κοινωνία –ευτυχώς που ακόμα υπάρχει και διασώζεται- το ιδιωτικό ταυτόχρονα είναι και δημόσιο, η θρησκευτική ζωή και ευσέβεια του λαού μας εκδηλώνεται μόνο στο δημόσιο χώρο και κατανοείται με την έννοια του «κοινού», της συλλογικής έκφρασης. Έτσι γινόταν πάντοτε. Στα λογοτεχνήματα του Πετσάλη – Διομήδη η συλλογικότητα υπερτερεί της ιδιωτικότητας. Και εδώ είναι υπαρκτό το εξής πρόβλημα: η λαϊκή ευσέβεια - λατρεία, με τις υπερβολές της, από την αντίπερα όχθη, τη λογικοφανή, σώνει και καλά πρέπει να τεθεί στο περιθώριο. Πρόκειται για ισχυρό πόλεμο ενάντια στη συλλογικότητα που στοχεύει στην απομυθοποίηση και στην απομάγευση της πίστης. Για να μην παρεξηγηθώ, εξηγούμε: ότι εδώ υποστηρίζω αφορούν την πολεμική που με αφορμή τα επίμαχα «θαυμαστά» γεγονότα των τελευταίων ημερών σε ιερούς τόπους, δέχεται η λαϊκή ευσέβεια που, αντάμα με την εκκλησιαστική, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην πίστη του λαού μας, αιώνες τώρα.
Κλείνω το άρθρο μου με ένα ερώτημα: μπορεί κανείς να φανταστεί τι θα γινόταν αν στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας, γεγονότα παρόμοια με τα σημερινά με δακρυρροούσες εικόνες, γεγονότα θαυμαστά για τη λαϊκή ευσέβεια – λατρεία, γεγονότα που, επί παραδείγματι, στην περίοδο της δουλείας στον Τούρκο δυνάστη σχετίζονταν με το τέλος του βίου των νεομαρτύρων, ο υπόδουλος λαός μας αρνούνταν να τα πιστέψει; Αξίζει εδώ να αναφερθώ στο μαρτύριο της αγίας Κυράννας από τη Θεσσαλονίκη (μαρτύρησε το 28 Φεβρουαρίου 1751)• το καταγράφει ο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης στον Συναξαριστή του: «ω του θαύματος! Έξαφνα έλαμψε φως μέγα εις την φυλακήν, καταβαίνον άνωθεν από την σκέπην, ωσάν αστραπή, το οποίον περικυκλώνοντας το σώμα της Μάρτυρος, εξεχύθη και εις όλην την φυλακήν, και εφώτιζεν αυτήν ωσάν να έμπαινεν μέσα όλος ο ήλιος• και οι μέν Χριστιανοί εφώναζον το Κύριε ελέησον• οι δε Εβραίοι έπεσον μπρούμυτα να μη βλέπουν το φως• οι δε τούρκισσαις εφώναζον, ωχ, ωχ, το κρίμα της πτωχής ρωμαίας μας έφθασε και έπεσεν αστραπή να μας καύση…».
Φίλες και φίλοι αναγνώστες, τα γεγονότα γύρω από τα «δάκρυα» ιερών εικόνων, με τις παλινωδίες των υπευθύνων (Εκκλησιαστικού Συμβουλίου του ναού - Μητρόπολης), αλλά και τα δημοσιεύματα που έλαβαν χώρα στον τοπικό Τύπο, δείχνουν την υπάρχουσα σύγχυση γύρω από τη λαϊκή ευσέβεια - λατρεία. Στην αρχή του άρθρου μου έκανα λόγο για τον μύθο. Να ξεκαθαρίσω το εξής: ο μύθος δεν είναι ένα παραμυθάκι της φαντασίας. «Μύθος εστί λόγος ψευδής εικονίζων αλήθειαν», έλεγε ο φιλόσοφος Θέωνας. Και, «Τι δηλοί ο μύθος; Θ’ απαντήσω. Πρώτον• εμπιστοσύνη στο φωτάκι• που παρακάμπτει με άλματα τις εγκεφαλικές διεργασίες και πιάνει με την πρώτη αυτά που ο μελετητής χρειάζεται χρόνια για να ξεκαθαρίσει μέσα του και να τα κοιτάξει. Δεύτερον• ότι η αγάπη προς την ύλη δεν έχει καμιά σχέση με την υλιστική αντίληψη της ζωής», κατά Οδυσσέα Ελύτη.
Συμπέρασμα: τελικά τι κατάφεραν οι αμύητοι και ανίεροι υπεύθυνοι του «θαύματος» με τις δακρυρροούσες εικόνες; Η απάντηση είναι απλή: για ακόμα μια φορά έδωσαν αφορμή βάναυσα να κλονιστεί η λαϊκή και εκκλησιαστική ευσέβεια του λαού μας. Κι όχι μόνο. Από την άλλη πλευρά, για εκείνους που ζουν δίχως Θεό, για ακόμα μια φορά τους έδωσαν βήμα να θεωρούν ότι ένας ολόκληρος πολιτισμός όπως είναι ο ελληνορθόδοξος, λογής – λογής χριστιανομαθημένοι σαλταδόροι τον μετατρέπουν σε τέρας ειδωλοποίησης.