Ο χρυσός έφερνε τους ανθρώπους πάντοτε πιο κοντά. Χρυσά κοσμήματα βρέθηκαν σε προηγμένες κοινωνίες της προϊστορίας. Ήταν άφθονα, και μοναδικής ομορφιάς, είχαν, δηλαδή, κατασκευαστεί με ιδιαίτερες τεχνικές. Μια επιστημονική έρευνα που έγινε πρόσφατα, αποκάλυψε πως κοινωνίες σαν της Τροίας, της Πολιόχνης στη Λήμνο και της Ουρ στη Μεσοποταμία, είχαν παρόμοια ή ίδια κοσμήματα, από τον ίδιο χρυσό.

Μοιράζονταν τεχνίτες και τεχνογνωσία; Μέχρι στιγμής ουδείς μπορεί να το πει αυτό. Πάντως, τα πρώτα βήματα για τη λύση του μυστηρίου, έγιναν.

Πριν από χιλιάδες χρόνια, λοιπόν, οι χρυσοχόοι κατασκεύαζαν μοναδικά κοσμήματα με χρυσό από το ίδιο μέρος. Ο χρυσός σε δημιουργήματα από την Τροία, την Πολιόχνη – οικισμό στο νησί της Λήμνου που βρίσκεται περίπου 60 χιλιόμετρα μακριά από την Τροία – και την Ουρ στη Μεσοποταμία έχει την ίδια γεωγραφική προέλευση και διακινούνταν σε μεγάλες αποστάσεις. Το δικό μας μεγάλο μουσείο, το Εθνικό Αρχαιολογικό, έπαιξε καθοριστικό ρόλο γι’ αυτή τη διαπίστωση, καθώς φιλοξενεί εκθέματα και από τις ανασκαφές Σλήμαν στην Τροία και από τις ανασκαφές στην Πολιόχνη.

Η ανακάλυψη έγινε από μια διεθνή ομάδα ερευνητών, με επικεφαλής τον καθηγητή Ερνστ Περνίτσκα,  που χρησιμοποιώντας μια καινοτόμο μέθοδο με κινητό λέιζερ μπόρεσε για πρώτη φορά να αναλύσει δείγματα των περίφημων κοσμημάτων της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού από τις δύο προϊστορικές πόλεις. Τα αποτελέσματα δημοσιεύτηκαν στο Journal of Archaeological Science.

Η μελέτη ξεκίνησε από τον καθηγητή Περνίτσκα, ο οποίος ανάμεσα σε άλλα έχει ανασκάψει και την Τροία και την Μπάρμπαρα Χόρεϊς διευθύντρια του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Αυστριακή Ακαδημία Επιστημών στη Βιέννη. Από την Ελλάδα πήραν μέρος οι αρχαιολόγοι Κωνσταντίνος Νικολέντζος και Ελένη Κωνσταντινίδη- Συβρίδη. Οι εργασίες έγιναν στο ΕΑΜ στην Αθήνα και σε ινστιτούτο της Βιέννης.

Από τότε που ο Χάινριχ Σλήμαν ανακάλυψε τον Θησαυρό του Πρίαμου στην Τροία το 1873, η προέλευση του χρυσού ήταν ένα μυστήριο. Ο καθηγητής Pernicka και η διεθνής ομάδα μπόρεσαν τώρα να αποδείξουν ότι προέρχεται από τα γνωστά ως δευτερεύοντα κοιτάσματα όπως τα ποτάμια και η χημική του σύνθεση δεν ταυτίζεται μόνο με αυτή των χρυσών αντικειμένων από τον οικισμό της Πολιόχνης στη Λήμνο και από τους βασιλικούς τάφους στην Ουρ στη Μεσοποταμία, αλλά και με αυτή αντικειμένων από τη Γεωργία. (ας θυμηθούμε και την Κολχίδα, με τον μύθο του Χρυσόμαλλου Δέρατος). «Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να υπήρχαν εμπορικοί δεσμοί μεταξύ αυτών των μακρινών περιοχών», λέει ο Pernicka.

Το φορητό σύστημα λέιζερ επέτρεψε στην ομάδα να αναλάβει ελάχιστα επεμβατική εξαγωγή δειγμάτων από κοσμήματα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα περιδέραια, τα μενταγιόν, τα σκουλαρίκια και τα βραχιόλια του μουσείου είναι τόσο πολύτιμα που δεν επιτρέπεται η μεταφορά τους σε εργαστήριο ή η διενέργεια οποιασδήποτε εξέτασης η οποία θα άφηνε εμφανές σημάδι στα αντικείμενα.

Μέχρι τώρα, επομένως, δεν υπήρχε διαθέσιμη μέθοδος. Το φορητό λέιζερ ήταν ενδεδειγμένο, καθώς επιφέρει μια τόσο μικρή τρύπα στα αντικείμενα που δεν είναι ορατή με γυμνό μάτι, αλλά μόνο με ηλεκτρονικό μικροσκόπιο.

Εκτός από τον χρυσό, τα ιστορικά κοσμήματα περιέχουν πάντα άλλα στοιχεία όπως ασήμι, χαλκό, ψευδάργυρο, παλλάδιο και πλατίνα. Ανάλογα με το κράμα, οι επιστήμονες μπορούν να δημιουργήσουν ένα ξεχωριστό χημικό προφίλ για τα ευρήματα και να το χρησιμοποιήσουν για να βγάλουν συμπεράσματα. Για παράδειγμα, οι υψηλές συγκεντρώσεις ψευδαργύρου, παλλαδίου και πλατίνας στα κοσμήματα από την Τροία είναι ένα σαφές σημάδι ότι ο χρυσός που χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία των κομματιών συγκεντρώθηκε από ένα ποτάμι με τη μορφή χρυσόσκονης. Οι ερευνητές μπόρεσαν επίσης να δείξουν ότι τα κοσμήματα παράγονταν μαζικά από εργαστήρια και όχι ως μεμονωμένα αντικείμενα.

Συνολικά, η ομάδα των ερευνητών μελέτησε 61 τεχνουργήματα, όλα προερχόμενα από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού μεταξύ 2.500 και 2.000 π.Χ. Αυτή είναι και η περίοδος του περίφημου Θησαυρού του Πριάμου, τον οποίο ο Σλήμαν απέδωσε λανθασμένα στον μυθικό βασιλιά της Τροίας από την Ιλιάδα.

Οι ειδικοί έχουν συζητήσει εδώ και καιρό την προέλευση του χρυσού από τους βασιλικούς τάφους της Ουρ επίσης. Δεν υπάρχουν φυσικές πηγές χρυσού στη Μεσοποταμία – έτσι η Δυτική Ανατολία, όπου βρισκόταν η Τροία, θεωρείται ως πιθανή πηγή. «Ωστόσο, έχουν εξεταστεί και άλλες πολύ διαφορετικές περιοχές που είναι γνωστό ότι είχαν ισχυρούς εμπορικούς δεσμούς με την Ουρ», λέει ο Περνίτσκα. Συγκριτικές αρχαιολογικές μελέτες από εντυπωσιακά παρόμοια αντικείμενα έχουν δείξει ότι αυτά χρησιμοποιήθηκαν στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού σε μια μεγάλη γεωγραφική περιοχή, που εκτείνεται από το Αιγαίο έως την κοιλάδα του Ινδού στο σημερινό Πακιστάν: επίσημες σφραγίδες και τυποποιημένα βάρη, σκουλαρίκια με τα ίδια σπειροειδή σχέδια , πολύτιμους λίθους όπως το λάπις λάζουλι ή το λαμπερό καρνεόλιο. «Τα νέα αρχαιομετρικά δεδομένα ανοίγουν ένα υγιές και παγκόσμιο πλαίσιο για τα μοντέλα των κοινωνιών μας» τονίζουν οι επιστήμονες. «Αλλά εξακολουθούμε να μην έχουμε δεδομένα και μελέτες από άλλες περιοχές και από άλλα αντικείμενα ώστε να τεκμηριώσουμε αυτήν την υπόθεση».

Τόσο στην Τροία όσο και στην Πολιόχνη, έχει ανασκαφεί μεγάλος αριθμός χρυσών αντικειμένων υψηλής ποιότητας ύστερα από τα μισά της τρίτης χιλιετίας π.Χ. Κάτι εντυπωσιακό, ειδικά από τη στιγμή που η πρακτική της αποθησαύρισης αντικειμένων κύρους δεν ήταν παλαιότερα γνωστή στο Αιγαίο και στη δυτική Ανατολία. Αυτό το νέο πολιτιστικό φαινόμενο συνδέεται στενά με τη δημιουργία νέων κοινωνικοπολιτικά και ιεραρχικά οργανωμένων κοινωνιών και των πρώτων «πρωτοαστικών» κέντρων γύρω στο 2600 π.Χ.  Παραμένει ασαφές ποιοι ήταν οι ιδιοκτήτες αυτών των πολύτιμων αντικειμένων και  γιατί ήταν αποθηκευμένοι οι θησαυροί.

Από την εποχή του Σλήμαν, η προέλευση του προϊστορικού χρυσού παραμένει ένα άλυτο αίνιγμα στην αρχαιολογία και την αρχαιομεταλλουργία. Στη δυτική Ανατολία, είναι γνωστά πολυάριθμα κοιτάσματα χρυσού, από τα οποία –σύμφωνα με την αρχαία παράδοση – το ορυχείο  της Αστυρας χρησιμοποιήθηκε από τους Τρώες κατά τον Τρωικό πόλεμο. Εξόρυξη χρυσού στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού μαρτυρείται στη Βόρεια Ελλάδα και τη Νότια Βουλγαρία, ενώ δεν υπάρχουν γνωστά κοιτάσματα χρυσού στο νότιο Αιγαίο.

Οι μελέτες και οι έρευνες θα συνεχιστούν, ωστόσο, όλα δείχνουν πως η επαφή και η συνεργασία στις προϊστορικές κοινωνίες ήταν περισσότερο εκτεταμένες από όσο θεωρούμε σήμερα.