Η προίκα και η πρωτότοκη κόρη στη Λέσβο του 19ου αιώνα
Συζητάμε με την Κλειώ Χατζηδανιήλ τις γαμήλιες πρακτικές δύο αιώνων πίσω
Από το NEWSROOM Δημοσίευση 27/3/2022
Η Κλειώ Χατζηδανιήλ, υποψήφια Διδακτόρισσα του Τμήματος Κοινωνιολογίας, και ιδιοκτήτρια του διαχρονικού βιβλιοπωλείου Χατζηδανιήλ μοιράζεται μαζί μας την έρευνα που είχε εκπονήσει σχετικά με τις γαμήλιες στρατηγικές στη Λέσβο κατά τον 19ο αιώνα.
Η ίδια μας εξηγεί πως η περίπτωση της Λέσβου, στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου, αποτελεί προνομιακό πεδίο διερεύνησης της κατασκευής της ταυτότητας των φύλων.
Πώς δηλαδή νοούνται, διαμορφώνουν ρόλους και προσωπικότητες οι άντρες και οι γυναίκες μέσα από την ώσμωση των οικονομικών πρακτικών με την «συγγένεια» (γαμήλιες πρακτικές) σε συνάρτηση με την εξέλιξη αυτών μέσα στο χρόνο και στον χώρο. Για την Κ. Χατζηδανιήλ φαίνεται να ακολουθούν πιστά τους μετασχηματισμούς της οικονομίας αλλά και τις ευρύτερες κοινωνικές εξελίξεις στο ευρωπαϊκό πλαίσιο.
Ακόμη περισσότερο, η περίπτωση της εξέλιξης της κατασκευής της γυναικείας ταυτότητας στη Λέσβο, κατά την εν λόγω περίοδο, αποτελεί προνομιακό πεδίο για να αναδειχθεί το πώς μπορούν να συσχετισθούν ιστορικές τάσεις και αλληλουχίες γεγονότων, που έχουν εξεταστεί χωριστά, σε περιφερειακές ή εθνικές ιστορίες.
Από την άλλη, παγιωμένες κοινωνικές πρακτικές αλλά και γεγονότα που έλαβαν χώρα έξω από τον αναδυόμενο ευρωπαϊκό πυρήνα, επηρέασαν με τη σειρά τους αυτόν τον πυρήνα, διαπλάθοντας νέες ιδέες και διαμορφώνοντας νέες πρακτικές. Η ανάπτυξη της «ομοιομορφίας» δεν ήταν εμφανής μόνον στους σπουδαιότερους θεσμούς , όπως τα συστήματα δικαιοσύνης, αλλά κυρίως σε αυτά που είθισται να αποκαλούνται «σωματικές πρακτικές», δηλαδή στους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι εκφράζονταν, ντύνονταν και διαχειρίζονταν τις σχέσεις εντός των οικογενειών.
Αυτές οι γοργά εξελισσόμενες διασυνδέσεις μεταξύ διαφορετικών ανθρώπινων κοινωνιών κατά τον 19ο αιώνα δημιούργησαν πολλές υβριδικές στάσεις, μεικτές αντιλήψεις και σύνθετες μορφές κοινωνικών πρακτικών.
Όμως την ίδια στιγμή, αυτές οι συνδέσεις έκαναν περισσότερο έντονη την αίσθηση της διαφοράς μεταξύ ανθρώπων διαφορετικής πολιτισμικής προέλευσης που συμβίωναν στον ίδιο γεωγραφικό χώρο (π.χ, οθωμανοκρατούμενες περιοχές) και κυρίως μεταξύ των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων τους.
Στην περίπτωση της Λέσβου, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αρχική σύγκρουση και η σταδιακή εναρμόνιση παγιωμένων νοοτροπιών (παραδοσιακών γαμήλιων πρακτικών καθοριστικών για την συγκρότηση της ταυτότητας των γυναικών και της κοινωνικής ευταξίας εν γένει) με τις νέες κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις στο νησί (εκχρηματισμός της οικονομίας – ανδρική μετανάστευση και εισαγωγή νέων ευρωπαϊκών νοοτροπιών ως προς την οργάνωση της οικιακής ομάδας).
Ενδεικτικά, κατά τα δύο μέρος του 19ου αιώνα ανιχνεύεται η δυναμική της στενότατης σύνδεσης του ιδιοκτησιακού καθεστώτος με τις γαμήλιες πρακτικές και την γυναικεία ταυτότητα (υπέρμετρη προικοδότηση της πρωτότοκης κόρης) κυρίως κατά το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα.
Η γαμήλια αυτή πρακτική της αποκλειστικής σχεδόν προικοδότησης του πρώτου κατά σειρά γέννησης θηλυκού μέλους της οικογένειας, συνέχεται την ίδια εποχή με την εξέχουσα θέση της πρωτότοκης κόρης, γεγονός που της επιτρέπει να έχει σημαντική ελευθερία κινήσεων και επιλογών σε πολλά επίπεδα, τόσο πριν (όπως η συμβίωση στη βάση της μνηστείας σε κάποιες περιπτώσεις) όσο και μετά τον γάμο.
Η υπέρβαση του θεσμού της προίκας και η συμβίωση στη βάση του «παλιού εθίμου» στηλιτεύεται ολοένα και με μεγαλύτερη σφοδρότητα από τα μέσα περίπου του 19ου κ.ε, από την εκκλησία και τους επίσημους φορείς.
Η «τριμοιρία» που αποτελεί την επίσημη εκδοχή για την προικοδοσία και την ορθή κατανομή της οικογενειακής περιουσία επιβάλλεται και νομικά, σύμφωνα με γνωμοδοτήσεις του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου. Ενώ, η συμβίωση του ζευγαριού κάτω από την ίδια στέγη μόνον μετά την τέλεση του γάμου που αποτελεί την μόνη εγγύηση για την ορθή συγκρότηση της οικιακής μονάδος και την εξασφάλιση της κοινωνικής ευταξίας.
Ωστόσο, κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα και τις αρχές το 20ου, η δυναμική του εκχρηματισμού της οικονομίας και τα νέα πρότυπα περί «ορθής οικιακότητας» τείνουν να διαμορφώσουν νέες γαμήλιες πρακτικές ως βάση της ανδρικής κοινωνικής κινητικότητας.