Κάτω δεξιά στη φωτογραφία των γειτονιών στα αψηλά ο Άγιος Νικόλαος. Διακρίνεται στο βόρειο δυτικό άκρο του εγκάρσιου κλίτους το μεγάλο σταυρόσχημο παράθυρο κι ένα από τα δυο ενταγμένα στην πρόσοψη καμπαναριά

Μια εκκλησιά για έναν Άγιο του λαού όσο λίγοι Άγιοι. Μια εκκλησιά που από την πρώτη μέρα της λειτουργίας της ως το τέλος αποτέλεσε αιτία συγκρούσεων για το τίνος είναι.... Ο Άγιος Νικόλας στο Αϊβαλί...

Ο δρόμος σήμερα στια ανατολικά της πόλης, αυτός που σε φέρνει στην πολιτεία από τον παλιό δρόμο που περνά από τα πηγάδια του Αγίου Αντωνίου που θεόρατα πεύκα δείχνουν πια το πούθε βρισκόταν. Στα δεξιά το ερείπιο της Αγίας Τριάδας. Καθαρίστηκε, θα γίνει λέει ανακαίνιση του μνημείου.... Δεν είναι τούτη η εκκλησιά το αντικείμενο της ιστορίας μας σήμερα. Καρσί διαγώνια το σπίτι του Ηλία Μέλλου (Βενέζη).... Το προσπερνάς. Από τη μια κι από την άλλη μεριά όμορφα σπίτια από τα τέλη του προπερασμένου αιώνα, σαν τα σπίτια της Κουλμπάρας ένα πράμα, αλλά χωρίς ανηφοριές...

Στα αριστερά κοντά 200 μέτρα μετά το σπίτι του Βενέζη ένα σπίτι που σου τραβά την προσοχή. Οι σιδεριές του στολισμένες όλες με μαιάνδρους. Και στο υπέρθυρο τα αρχικά του ιδιοκτήτου του τότες κι η ημερομηνία της κτήσης του. 1912. Πάς πίσω να το φωτογραφίσεις κι ακουμπάς το αυλοντούβαρο ενός σχολειού. Από δαύτα τα άσχημα κτίσματα της δεκαετίες του 1960... Εδώ ήταν ο Άγιος Νικόλαος ο Αϊβαλιώτης... Στα αψηλά να αγναντεύει τη θάλασσα.

Πολύ πριν το Αϊβαλί γίνει η πολιτεία που ξέρουμε. Πάνω στον ίδιο δρόμο εδώ στη γειτονιά που είμαστε, ήταν το Μετόχι της Μονής Παντοκρτάτορος του Αγίου Όρους με μια μικρή εκκλησιά για τους λιγοστούς καλογέρους που υπηρετούσαν στο Μετόχι και στην περιουσία του. Σε αυτή τη μικρή εκκλησιά στα χρόνια του Οικονόμου Ιωάννη Δημητρακέλλη έρχεται σταλμένος από τη Μονή Παντοκράτορος νεωκόρος στον Άγιο Νικόλααο ένας νεαρός καλόγερος. Ο Βενιαμίν από το Μεγαλοχώρι της Λέσβο. Ετούτος ο νεαρός καλόγερος που ήρτε στο Αϊβαλί νεωκόρος ήταν από δαύτους που βαλαν φωτιά στη νύχτα. Χρόνια μετά ως Βενιαμίν ο Λέσβιος πια με το Γρηγόριο Σαράφη στήσαν καθηγητές όντες, τη μεγάλη Ακαδημία Κυδωνιών εκφράζοντας όσο λίγοι τον Ελληνικό Διαφωτισμό.

Όλα αυτά τα χρόνια το Αϊβαλί μεγάλωνε. Έποικοι συνέρεαν από παντού χάρη και στα φιρμάνια που είχε αποσπάσει ο Οικονόμος Ιωάννης Δημητρακέλλης κι είχαν κάνει το Αιβαλί «μέρος αυτόνομο μέσα στην Τουρκοκρατία», αυτό που σήμερα θα λέγαμε φορολογικό παράδεισο.

Γύρω τριγύρω από το Μετόχι άρχισαν να χτίζονται σπίτια, το Αιβαλί ανηφόριζε κατά τα ανατολικά. Η εκκλησιά του μετοχιού άρχισε να λειτουργεί σαν ενοριακός ναός. Τίνος ήταν η Εκκλησιά της Κοινότητας ή του μετοχιού. Καυγάδες συνεχείς... Ο Αϊ Νικόλας καθόταν κι έβλεπε από μακριά φαίνεται....

Η μικρή εκκλησιά του μετοχιού γκρεμίστηκε, μια άλλη εκκλησιά με καλφάδες από τη Μυτιλήνη χτίστηκε στη θέση της για να πάθει μεγάλες ζημιές στο τζουλούσι, το μεγάλο διωγμό του 1821. Η Ακαδημία Κυδωνιών, η φωτιά στη νύχτα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που λέγαμε.

Σαν γύρισαν οι Αιβαλιώτες μετά το 1830 και ξανάχτισαν την Πολιτεία τους επισκευάσθηκε πρόχειρα κι ο ¨Άγιος Νικόλας. Και κάποια στιγμή σαν τα χρυσά άρχισαν να τρέχουν από τα μπατζάκια των Αϊβαλιωτών αγόρασαν κι ένα κομμάτι γης στο μετόχι να σταματήσουν οι καυγάδες που κρόταγαν ένα σχεδόν αιώνα. Του μετοχιού ο ναός αλλά και ενοριακός... Παγκάρι πια δε χρειαζόταν για να λειτουργεί. Παράδες είχαν οι γείτονες του ναού. Εκκλησιά θέλαν σαν στοιχείο της ταυτ5ότητας τους.

Και φώναξαν καλφάδες από τη Μυτιλήνη να φτιάξουν τον καινούργιο Άγιο Νικόλα τους. Μα δεν τους άρεσε αυτό που έβλεπαν να χτίζεται και στα 1870 ανάθεσαν το χτίσιμο του νέου ναού «εκ βάθρων» στον αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Κουνά. Σε ένα χρόνο η εκκλησιά είχε χτιστεί. Και στα 1874 είχε τελειώσει και το εσωτερικό του με το τέμπλο. Τα πρωτότυπα σχέδια του ναού με την υπογραφή του αρχιτέκτονα σώζονται στη Μονή Παντοκράτορος στο Άγιο Όρος.

«Ήταν ένας μεγάλος νεοκλασικός ναός, σταυροειδής με τρούλο και με πρόβλεψη για δυο καμπαναριά ενσωματωμένα στην πρόσοψη. Είχε στην κόγχη  του ιερού και στα δυο άκρα του εγκάρσιου κλίτους από ένα μεγάλο σταυρόσχημο παράθυρο, παρόμοιο με αυτά  που ο Εμμανουήλ Κουνάς κατασκεύασε και στους άλλους ενοριακούς ναούς που έχτισε στην περιοχή. Η μαρμαρόστρωση του δαπέδου φαίνεται ότι έγινε το 1896, όμως τα εξωτερικά επιχρίσματα δεν είχαν ολοκληρωθεί ούτε ως το 1922. Μέχρι τότε ο ναός λειτουργούσε ως ενοριακός, παραμένοντας πάντα μετόχι της μονής Παντοκράτορος. Ο Φώτης Κόντογλου αναφέρει ότι στο ναό  υπήρχαν αξιόλογες αγιογραφίες του Γεωργίου Αγραφιώτη» μας λέει ο Δημητρός Ψαρρός.

Πριν από την καταστροφή του 1922 η ενορία του Αγίου Νικολάου είχε κάπου 500 σπίτια, 2.500 ανθρώπους δηλαδή. Κυρίως αγρότες και κτηνοτρόφους, αλλά και κτηματίες και έμποροι, με μεγάλα σπίτια Από την ενορία του Αγίου Νικολάου εκλέγονταν δύο αντιπρόσωποι για τη Δημογεροντία.

Ο Άγιος Νικόλαος σαν Μπιμπερλί τζαμί κατεστραμμένος από το σεισμό. Φωτογραφία Ε. Πα;ράσχου το 1952. Λίγο πριν κατεδαφιστεί. (Από «το Αϊβαλί» του Δημητρού Ψαρρού)

Μετά το 1922 ο Άγιος Νικόλας έγινε τζαμί και ονομάστηκε Μπιμπερλί τζαμί. Το 1947 το κτίριο έπαθε σοβαρές ζημιές από το σεισμό. Την εκκλησία επισκέφθηκε το καλοκαίρι του 1955 ο Δημήτριος Ι. Παγίδας, που έφυγε μικρός το 1922 από το Αϊβαλί. Να τι γράφει:

«Ο τρούλος της κι ένα απ’ τα δυο καμπαναριά της δεν υπάρχουν. Έχουν πέσει απ’ τους τελευταίους σεισμούς που έγιναν στην Τουρκία, πριν από λίγα χρόνια. Γι’ αυτό το λόγο έπαψαν πια οι Τούρκοι να την χρησιμοποιούν για τζαμί.

Ανεβαίνω τη μεγάλη σκάλα και φτάνω στον Νάρθηκα. Οι τρεις πόρτες είναι κλειστές. Στην κεντρική, ένα λουκέτο με χοντρή αλυσίδα είναι περασμένο μέσα απ’ τους δύο μεγάλους μπρούντζινους χαλκάδες. Πάνω από την πόρτα αυτή, υπάρχει ακόμα η μαύρη μαρμαρένια πλάκα με γραμμένο το ιστορικό της ανεγέρσεως του Ναού. Διαβάζω: ‘Ο Ναός ούτος ανηγέρθη από της Ιεράς Μονής του Παντοκράτορος του Αγίου Όρους, επί Ηγουμένου Ανθίμου’... Η εκκλησιά όλη ανασκαμμένη. Οι περισσότερες πλάκες βγαλμένες και στοιβαγμένες στις άκρες... Πλάι σε κάτι σωρούς από χώματα, βλέπω μισοσπασμένο ένα μεγάλο, έως δυο μέτρα, στρογγυλό τσαλακωμένο τσίγκο. Έμοιαζε σαν να’ ταν εικόνισμα. Με το πόδι μου σπρώχνω τα χώματα. Με έκπληξη και συγκίνηση είδα να παρουσιάζεται η μορφή του Χριστού. Γονατίζω και με τα χέρια μου αρχίζω γρήγορα να καθαρίζω τον τσίγκο αυτόν απ’ τα χώματα και τα μόλια. Σε λίγο παρουσιάσθηκε ολόκληρη η εικόνα του Παντοκράτορα. Ήταν αυτή που βρισκόταν στον τρούλο του Ναού... Στέκω και την  παρατηρώ. Δεν έμοιαζε να ‘ταν  έργο του Αγραφιώτη. Φαινότανε σαν Αγιορείτικο. Κάνω το σταυρό μου και φιλώ το εικόνισμα... Στέκω μπρος στο ιερό  και παρατηρώ το τέμπλο. Παραμένει όπως ήταν. Είναι το ίδιο με του Αγίου Γεωργίου, μα λιγότερο πλούσιο σε διακόσμηση απ’ αυτό. Διατηρείται σε καλή κατάσταση. Ο Άμβωνας και το Δεσποτικό που ‘ταν από κάτασπρο, πεντελικό μάρμαρο δεν υπάρχουν...Θυμόμουνα πως δεξιά κι αριστερά της εκκλησιάς, πάνω απ’ τα στασίδια, υπήρχαν κάτι μεγάλες ολόσωμες εικόνες με χοντρές γύψινες κορνίζες. Ήτανε έργα του Αγραφιώτη. Δεν υπήρχε τίποτα. Κι εδώ ο ασβέστης έχει καλύψει τα πάντα. Μόνον κάτι ίχνη απ’ τις κορνίζες διακρίνονται. Οι κολώνες, κι αυτές ασβεστωμένες. Τα χρυσά κορινθιακά κιονόκρανα, σκεπασμένα από σκόνες κι άφθονες αράχνες, παραμένουν όπως ήταν. Τα δυο προσκυνητάρια που υπήρχαν στις δυο πρώτες κολώνες εξακολουθούν να παραμένουν στη θέση των. Διατηρούνται σε καλή κατάσταση....»

Ο Άγιος Νικόλαος του Αϊβαλιού κατεδαφίστηκε λίγο μετά το 1956 και στη θέση του χτίστηκε το σχολείο που  υπάρχει σήμερα. Η εκκλησιά - ποια εκκλησιά; - δεν ανήκει πια σε κανέναν πάρεξ στη μνήμη.

Αιβαλιώτες πρόσφυγες από την ενορία του Αϊβαλιώτη Αϊ Νικόλα που εγκαταστάθηκαν μετά το 1922 στην Απάνω Σκάλα της Μυτιλήνης πίεσαν για να γίνει το Βίγλα Τζαμί, ναός του Αγίου Νικολάου για να τιμήσουν τον Άγιο της παλιάς ενορίας τους. Τα καταφέραν. Ποιος το θυμάται ετούτο από όσους περνάς απόξω από αυτήν την προσφυγοεκκλησιά; ;

Η μνήμη που λέγαμε. Που να ναι και δαύτη;

Τα σχέδια του Αγίου Νικολάου το Αϊβαλί από τον αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Κουνιά