Παρασκευή Γογγολίδου, Αναπληρώτρια καθηγήτρια στη Μοριακη Γενετική, Πανεπιστήμιο του Wolverhampton, Ηνωμένο Βασίλειο

Εύη Μαϊφόσιη, Υπεύθυνη Εφαρμογής Προγραμμάτων της ΕΕ σε θέματα Προαγωγής Υγείας και επιστημονικής επικοινωνίας με εμπειρία στην Έρευνα & Ανάπτυξη Φαρμάκων, Κέντρο Κοινωνικής Καινοτομίας (Center for Social Innovation), Κύπρος

1. Τι είναι το mRNA, αλλάζει το DNA μας?

Οι γενετικές πληροφορίες που διαθέτουμε όλοι μας υπάρχουν στον πυρήνα των κυττάρων μας με τη μορφή DNA, σαν ένα μεγάλο τηλεφωνικό κατάλογο που συμβουλευόμαστε ανάλογα με την ανάγκη μας και την περίσταση (Εικόνα 1Α). Αυτός ο κατάλογος από μονός του δεν είναι κατανοητός από τα κύτταρα μας, χρειάζονται κάποιον αγγελιοφόρο (σαν τον φτερωτό Ερμή) για να τους δώσει εντολές ενεργοποίησης. Το ρολό αυτό κατέχει το (messenger) mRNA - αγγελιοφόρο RNA. Το mRNA βοηθάει τα κύτταρα μας να συνθέσουν όλα όσα χρειάζονται για να παραμείνουν ζωντανά και ενεργά. Η σύνθεση αυτών των απαραιτήτων δομικών και λειτουργικών υλικών του κυττάρου (ονομάζονται πρωτεΐνες) πραγματοποιείται σε ένα τμήμα του κυττάρου που λέγεται κυτταρόπλασμα και αποτελεί το εργοστάσιο των πρωτεϊνών. Στην περίπτωση του εμβολίου, το mRNA δίνει την εντολή στα κύτταρα μας να καταπολεμήσουν τον ιό. Τα εμβόλια mRNA δεν περιέχουν ζωντανό ιό, συνεπώς δεν μεταδίδουν την ασθένεια στους εμβολιαζόμενους. Το mRNA του εμβολίου δεν εισέρχεται στον πυρήνα του κυττάρου αλλά στο κυτταρόπλασμα, συνεπώς δεν επηρεάζει, ούτε αλλοιώνει το ανθρώπινο DNA το οποίο βρίσκεται στον πυρήνα του κυττάρου.

Ο κορονοϊός προσκολλάται και καταστρέφει τα ανθρωπινά κύτταρα και (Β) η χορήγηση του εμβολίου οδηγεί στην μεταφορά του mRNA στο κύτταρο, στην συνέχεια παραγωγή αντισωμάτων και ενεργοποίηση Τ-λεμφοκυττάρων μνήμης που με την σειρά τους καταστρέφουν τον ιό και συνεπώς προστατεύουν τα ανθρώπινα κύτταρα.

 2.       Τι κάνει το εμβόλιο στον οργανισμό μας, επηρεάζει την τεκνοποίηση?

Τα 3 μέχρι στιγμής εγκεκριμένα εμβόλια βασίζονται σε 2 διαφορετικές τεχνολογίες - στη τεχνολογία του mRNA (εμβόλια από Pfizer και Moderna) και σε προηγούμενες υπάρχουσες τεχνολογίες (εμβόλιο Οξφόρδης/AstraZeneca). Με άλλα λόγια, τα 2 πρώτα εμβόλια μεταφέρουν την εντολή (δηλαδή το mRNA) για παραγωγή αντισωμάτων έναντι του ιού, ενώ το τρίτο μεταφέρει απευθείας το υλικό – ή την πρωτεΐνη του ιού - που παράγει η εντολή. Αυτό που γίνεται στη συνέχεια και με τα 3 εμβόλια είναι ότι τα κύτταρα μας ανιχνεύουν το υλικό του ιου και ενεργοποιούνται για να αντιδράσουν και να προστατέψουν τον οργανισμό μας. Η ενεργοποίηση αυτή αποτελείται από 2 ενέργειες -  πρώτον, τα κύτταρα μας παράγουν αντισώματα έναντι στον ιό για να μπορέσουν να τον καταστρέψουν, και δεύτερον, παράγουν τα Τ-λεμφοκύτταρα μνήμης, τα οποία σε ενδεχομένη μελλοντική μόλυνση θα αντιδράσουν άμεσα για να υπερασπίσουν τον οργανισμό μας από τον εισβολέα ιό (Εικόνα 1Β). Τα αντισώματα και τα Τ-λεμφοκύτταρα τα φανταζόμαστε σαν την πύλη και τα τείχη ενός κάστρου, που μαζί βοηθούν στην αποτελεσματική θωράκιση του. Το εμβόλιο δεν προκαλεί αλλαγές στο γενετικό μας υλικό, συνεπώς δεν επηρεάζει την τεκνοποίηση.

 3.       Γιατί  χρειαζόμαστε εμβόλια?

Τα εμβόλια είναι αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση πολλών ασθενειών γιατί παρέχουν σταδιακή εξοικείωση του οργανισμού έναντι στον εισβολέα ιό, με τον ίδιο τρόπο που κάποιες αλλεργίες αντιμετωπίζονται, κάτω από παρακολούθηση ιατρού, όταν στο άτομο που έχει την αλλεργία δοθεί μικρή, ελεγχόμενη δόση του αλλεργιογόνου για τακτά χρονικά διαστήματα πχ. μικρή ποσότητα αμυγδάλων σε άτομα με έντονες αλλεργίες στα αμύγδαλα. Έτσι και τα εμβόλια προετοιμάζουν τον οργανισμό μας να αντιδράσει άμεσα και αποτελεσματικά σε τυχόν επαφή με τον ιό. Επίσης, καθώς εξοικειώνουν τον οργανισμό μας με τον ιό, σε περίπτωση δεύτερης μόλυνσης θα βοηθήσουν ίσως να περάσουμε την ασθένεια με πιο ηπία συμπτώματα και να μην καταλήξουμε διασωληνωμένοι στο νοσοκομείο.

 4.       Τι είναι τα συστατικά του mRNA εμβολίου, αρκούν οι 2 πρώτες δόσεις?

Και τα 2 εμβόλια (της Pfizer και της Moderna) περιέχουν τα παρακάτω συστατικά (Εικόνα 2): 1. Ενεργό συστατικό, δηλαδή την πληροφορία που δίνει την εντολή (mRNA) στα κύτταρα μας να θωρακιστούν έναντι στον ιό, 2. Λιπίδια που προστατεύουν την εντολή από την καταστροφή και εξασφαλίζουν την μεταφορά  του στα κύτταρα μας, 3. Άλατα που διασφαλίζουν το pH του εμβολίου να είναι το ίδιο με του σώματος μας, και 4. Ζάχαρη, που διατηρεί το εμβόλιο ενεργό και το προστατεύει στις χαμηλές θερμοκρασίες αποθήκευσης του. Το εμβόλιο χορηγείται σε 2 δόσεις με περίπου 1 μήνα απόσταση μεταξύ των δόσεων. Η διπλή δοσολογία χρειάζεται για να εξασφαλιστεί η μέγιστη ανταπόκριση του οργανισμού μας και στην πιο αποτελεσματική θωράκιση του έναντι στον ιό. Η δοσολογία του κάθε εμβολίου εξαρτάται από πολλούς παράγοντες που εξετάζονται εκτενώς σύμφωνα με αυστηρές διαδικασίες κατά την διάρκεια των κλινικών δοκιμών.  

5.       Είναι ασφαλές το εμβόλιο για άτομα σε ανοσοκαταστολή?

Το εμβόλιο ενάντια στον κορονοϊό δεν περιέχει ζωντανό ιό, συνεπώς δεν αποτελεί κίνδυνο για άτομα που βρίσκονται σε ανοσοκαταστολή. Η μόνη αντένδειξη αφορά ασθενείς σε ανοσοκαταστολή που έχουν σοβαρό ιστορικό αλλεργικών αντιδράσεων – και αυτοί οφείλουν να μιλήσουν στο γιατρό τους πριν τη χορήγηση του εμβολίου. Ίσως σε άτομα που βρίσκονται σε ανοσοκαταστολή το εμβόλιο να μην έχει τόσο αποτελεσματική δράση στην προστασία έναντι στον κορονοϊό, όσο στον υπόλοιπο πληθυσμό με ακέραιο ανοσοποιητικό σύστημα. Γι’ αυτό είναι σημαντικός ο εμβολιασμός του γενικού πληθυσμού μίας χώρας, γιατί οφείλουμε να προστατεύσουμε τους ανθρώπους σε ανοσοκαταστολή ή με άλλες αντενδείξεις. Εντούτοις, ακόμα και μειωμένη προστασία να έχουν αυτά τα άτομα, έναντι στον κορονοϊό, με το εμβόλιο, είναι καλύτερη από την καθόλου προστασία.

 6.       Γίνεται να βγει ασφαλές εμβόλιο μέσα σε 6 μήνες? Ποιος μας εγγυάται ότι οποίος το κάνει δεν θα πεθάνει?

Οι τεχνολογίες στις οποίες βασίζεται το εμβόλιο είναι ευρέως γνωστές και μελετιούνται τα τελευταία 10 χρονια. Για χρονια επιστήμονες εργάζονται με νέες τεχνολογίες που επιτρέπουν τη δημιουργία αποτελεσματικών εμβολίων σε ιούς όπως τον SARS, MERS κλπ. Τα πρώτα δεδομένα από το εμβόλιο της Οξφόρδης/AstraZeneca βασίζονται σε 11.636 συμμετέχοντες άνω των 18 ετών, της Pfizer σε 43.548 συμμετέχοντες άνω των 16 ετών και της Moderna σε 30.000 συμμετέχοντες άνω των 18 ετών. Και οι τρεις είναι μεγάλες κλινικές μελέτες που μας δίνουν την εμπιστοσύνη να πούμε ότι έχουν συλλεχθεί επαρκή δεδομένα όσον αφορά την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα του εμβολίου. Δεν υπάρχει κανένας καταγεγραμμένος θάνατος που να ήταν άμεσο αποτέλεσμα του εμβολίου έναντι του κορονοϊού. Αντιθέτως, ο κορονοϊός ο ίδιος είναι υπεύθυνος για τον καταλογισμό 1,76 εκατομμυρίων ανθρώπινων ζωων ανά το κόσμο μέχρι την στιγμή που ελέγξαμε τα σημερινα δεδομένα.

 7.       Αν εμβολιαστούμε ενώ παίρνουμε βιολογικούς παράγοντες, θα έχουμε πρόβλημα?

Οι βιολογικοί παράγοντες είναι εντολές στον οργανισμό μας να σταματήσει την υπερβολική αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος έναντι στον ίδιο τον οργανισμό και να υποχωρήσει η φλεγμονή. Το εμβόλιο του κορονοϊού δίνει άλλη εντολή στον οργανισμό μας να καταπολεμήσει τον ιό. Οι δυο εντολές δεν σχετίζονται, αλλωστε ο οργανισμός μας μπορεί να κάνει πολλά πράγματα ταυτόχρονα. Συνεπώς, ο εμβολιασμός δεν επηρεάζει αρνητικά τον οργανισμό μας με την ταυτοχρονη λήψη βιολογικών παραγόντων.

 8.       Η νέα μετάλλαξη επηρεάζει την αποτελεσματικότητα του εμβολίου?

Από τις υπάρχουσες πληροφορίες, η τωρινή σύνθεση του εμβολίου φαίνεται να είναι αποτελεσματική απέναντι στις τωρινές μεταλλάξεις του ιού. Όσο πιο γρηγορά εμβολιαστούμε όλο και περισσότεροι, τόσο καλυτέρα θα θωρακίσουμε την ανθρωπότητα έναντι στον ιό. Επίσης η γρηγορη θωράκιση μας θα προλάβει μεταλλάξεις του ιού στο μέλλον που τα τωρινά εμβόλια ισως να μην είναι αποτελεσματικά.

 9.       Υπάρχει κίνδυνος αν εμβολιαστώ, να πάθω αλλεργικό σοκ?

Το αναφυλακτικό σοκ δεν το προκαλεί το mRNA του ιού άλλα τα υπόλοιπα συστατικά του εμβολίου (πολύαιθυλενογλυκόλη (PEG)), όπως αναφέρονται στην απάντηση 4. Αν έχετε ιστορικό σοβαρών αλλεργιών, πρέπει να ενημερώσετε το γιατρό σας πριν τη χορήγηση του εμβολίου. Στις κλινικές μελέτες, η πιθανότητα αλλεργικής αντίδρασης δεν διέφερε στατιστικά σημαντικά μεταξύ όσων έλαβαν το εμβόλιο και όσων έλαβαν το εικονικό φάρμακο (placebo). Η Ελληνική Εταιρεία Αλλεργιολογίας και Κλινικής Ανοσολογίας θεωρεί ότι όσοι έχουν συνήθεις αλλεργίες σε φάρμακα, τροφές, αλλεργιογόνα (γύρη, ακάρεα, μύκητες) ή δηλητήρια μέλισσας/σφήγκας δεν έχουν αυξημένη πιθανότητα σε σχέση με το γενικό πληθυσμό να εμφανίσουν αλλεργική αντίδραση στο εμβόλιο. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, η οδηγία είναι ότι οι άνθρωποι που εμβολιάζονται να παρακολουθούνται για 15-30 λεπτά μετά τον εμβολιασμό, για να χορηγείται η κατάλληλη αγωγή (πχ. επινεφρίνη, αντιισταμινικά) στη σπάνια περίπτωση του αλλεργικού σοκ.

 10.   Είναι ανάγκη/μπορούν να εμβολιαστούν και όσοι έχουν ήδη περάσει τον κορονοϊό?

Αυτή τη στιγμή γνωρίζουμε ότι η ανοσία απέναντι στον κορονοϊό διαρκεί σίγουρα γύρω στους 8 μήνες - ίσως διαρκεί και περισσότερο αλλά δεν έχει περάσει αρκετό χρονικό διάστημα για να το γνωρίζουμε. Στην περίπτωση που διαρκεί μόνο 8 μήνες, θα χρειαζόμαστε ετήσιο εμβολιασμό έναντι στο κορονοϊό, ακριβώς όπως κάνουμε και με τη γρίπη. Σε κάθε περίπτωση, καλό θα είναι να εμβολιαστούν όλοι, είτε έχουν περάσει τον κορονοϊό είτε όχι, για να είμαστε σίγουροι ότι διατηρούν την προστασία έναντι στον ιό. Η τωρινή σύσταση για τα εμβόλια αφορά τον εμβολιασμό σε άτομα άνω των 18 χρονών, καθώς σε αυτό το ηλικιακό γκρουπ έχουν γίνει οι κλινικές δοκιμές. Περαιτέρω μελέτες θα δείξουν κατά ποσό μπορούν να εμβολιαστούν άτομα κάτω των 16 ετών, καθώς και εγκυμονούσες γυναίκες.

 11.   Γνωρίζουμε τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του εμβολίου?

Οι πιο συχνές παρενέργειες του εμβολίου (παρατηρήθηκαν σε περίπου 10% των συμμετεχόντων) ήταν κόπωση, πονοκέφαλος, πόνος στο χέρι στο σημείο του εμβολιασμού και πυρετός. Κανένας από τους θανάτους που παρατηρήθηκαν στους συμμετέχοντες στον εμβολιασμό δεν σχετίζεται με το εμβόλιο. Σε κάθε περίπτωση, όλοι οι εμβολιαζόμενοι που συμμετείχαν στις κλινικές δοκιμές θα παρακολουθούνται για μέχρι και 2 χρόνια μετά την πραγματοποίηση της δεύτερης δόσης του εμβολίου.

Συνοψίζοντας, χάρη στα εμβόλια έχουμε καταφέρει να καταπολεμήσουμε πολλές ασθένειες, όπως η φυματίωση, η ιλαρά και η μηνιγγίτιδα Β, ασθένειες που προκάλεσαν πολλούς θανάτους, χρόνια προβλήματα και κοινωνική περιθωριοποίηση. Όλες οι ιατρικές παρεμβάσεις περιέχουν ένα ποσοστό ρίσκου και όλες οι αποφάσεις στην ιατρική και επιστημονική κοινότητα παίρνονται μετά από ζύγισμα οφελών με ρίσκα. Ενημερωθείτε λοιπόν και αναλογιστείτε τα οφέλη στη δικιά σας υγειά, την υγεια των αγαπημένων σας προσώπων και πως εμβολιάζοντας τον εαυτό σας προστατεύετε τους αγαπημένους σας, τον κοινωνικό σας κύκλο άλλα και αυτούς που κρατάνε το δημόσιο σύστημα υγείας όρθιο. Μόνο με συντονισμένες δράσεις όπως συνεχή τεστ, ιχνηλάτιση επαφών, και εμβολιασμό θα μπορέσουμε να μειώσουμε τη διασπορά και μετάλλαξη του ιού και να τον εξαλείψουμε. Η συλλογική ευθύνη και οι αποφάσεις μας σκεπτόμενοι το κοινωνικό σύνολο είναι το σημαντικότερο όπλο που έχουμε ενάντια στον κάθε ιό.