Λίγα χρόνια πριν (φαντάζουν αιώνες), ολοκλήρωσα μια μελέτη στο ParisIII, με σκοπό τη συγκριτική προσέγγιση των φανταστικών πόλεων στο έργο του Ε.Α. Πόου και του Χ.Φ. Λάβκραφτ.

Ούτε λίγο ούτε πολύ, υποστήριξα πως οι δυο συγγραφείς κατάφεραν να φτιάξουν τους συναρπαστικούς στοιχειωμένους τόπους τους στηριζόμενοι, μεταξύ άλλων, πάνω σε μια τεράστια παρανόηση για τον πολιτισμό και συγκεκριμένα για την περίτεχνη γραφή των Αιγυπτίων, τα λεγόμενα ιερογλυφικά.

Η παρανόηση αυτή καταγράφεται ήδη από τον Ηρόδοτο, μα ξεκινάει από πολύ πιο πριν και συνεχίζει μέχρι τις μέρες μας. Σε γενικές γραμμές, ο Δυτικός πολιτισμός πάντα πίστευε πως με κάποιον τρόπο τα ιερογλυφικά κρύβουν κάποια μυστική πηγή γνώσης ή, τέλος πάντων, εκπορεύονται από κάτι υπερφυσικό. Κάπως έτσι ξεκινούν οι περισσότεροι από εμάς να καταπιάνονται με τα Μέσα Αιγυπτιακά: περιέργεια ανάμεικτη με δέος.

Με τη βοήθεια ενός φίλου καθηγητή και με πολλή πίστη από τους δικούς μου (δεν ήμουν άλλωστε παρά ένας φοιτητής κλασικής φιλολογίας στο τελευταίο εξάμηνο), βρέθηκα στις Ηνωμένες Πολιτείες, στο SouthBend (UniversityofNotreDame), όπου και κατάφερα να μελετήσω σε μεγαλύτερο βάθος τα όσα με ενδιέφεραν.

Πολλές φορές βρισκόμαστε σε καταστάσεις οι οποίες, αν τις αναλογιστούμε, φαντάζουν παράλογες μέσα στην «κανονικότητά» τους: έπρεπε να διασχίσει κανείς τον Ατλαντικό για να μάθει από έναν Αμερικάνο καθηγητή, απόγονο Ιρλανδών προσφύγων στον Νέο Κόσμο, μια γλώσσα πεθαμένη εδώ και χιλιάδες χρόνια, η οποία άνθισε εκρηκτικά περιγράφοντας έναν τιτάνιο πολιτισμό λίγο πιο κάτω από την Κρήτη, στην αχανή μήτρα της Μαύρης Ηπείρου…

Μόλις περάσει η πρώτη «γλύκα» του μυστηριακού χαρακτήρα των ιερογλυφικών, αρχίζουν τα συνηθισμένα βάσανα. Η κλασική γραμματική του Gardiner μας προειδοποιεί με το μέγεθός της και μόνο… Εκατοντάδες σύμβολα, λεξιλόγιο, συντακτικό, γραμματική, ώρες των ωρών. Ξεκινάει η δουλειά και μαζί η απογοήτευση, η απομάγευση, οι πρώτοι χαμηλοί βαθμοί, οι γκρίνιες από τους διδάσκοντες. Πέρασε ο καιρός. Μπόρεσα τελικά να διαβάσω τι λένε όλα αυτά τα παπάκια, τα κοφίνια, οι σκαραβαίοι, τα μικρά ανθρωπάκια που κάνουν διάφορες χειρονομίες, τα πουλιά και τα ζώα…

Η ιστορία θα με έφερνε τα επόμενα χρόνια στο Λούβρο, στη σφηνοειδή γραφή, σε ένα δεύτερο πτυχίο πάλι στη Σορβώννη και σε ατέλειωτες ώρες μπροστά σε πέτρινες στήλες μεταγράφοντας και μεταφράζοντας…(από τα οποία χρόνια πήρα προίκα μια φλεβίτιδα από την ορθοστασία).

Πώς να μιλήσει κανείς για τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά; Ένα αισθητικά και λογικά πανέμορφο σύστημα γραφής, αυτό είναι σίγουρο. Καταρχήν αξίζει κανείς να ασχοληθεί με την ίδια τη λέξη και ειδικά με το πρώτο συνθετικό, «ιερο-». Από μια άποψη, τα ιερογλυφικά δεν είναι όλα «ιερά». Αυτό περί ιερότητας (όπως την εννοούμε σήμερα) όλων των αιγυπτιακών κειμένων είναι μια πολύ πολύ παλιά παρανόηση.

Υπάρχουν κείμενα που βρίζουν, άλλα που κάνουν βρόμικα αστεία και άλλα που καταριούνται ή κάνουν κόρτε σε ωραίες κυρίες. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι στον ελλαδικό χώρο χρησιμοποιούσαν ένα εντελώς διαφορετικό σύστημα γραφής, που στηρίζεται σε φωνητικές αξίες και έχει περίπου 24 χαρακτήρες, «γράμματα». Τα ιερογλυφικά ακόμα και από οπτικής άποψης είναι απείρως πιο πολύπλοκα, αφού χρησιμοποιούν εκατοντάδες χαρακτήρες, από τους οποίους ο καθένας μπορεί να έχει φωνητική αξία, να είναι ιδεόγραμμα, συνδυασμός των δυο ανάλογα με τη θέση κ.λπ.

Το ιερατείο στην Αίγυπτο έκανε τα πάντα για να αναπτύξει και να ενισχύει την ιδέα πως η γραφή (την οποία ήλεγχαν εκείνοι κατά αποκλειστικότητα) τους θέτει μέτοχους και θεματοφύλακες μιας ιερής σοφίας, μιας ιερότητας εξασφαλισμένης για όσους κατείχαν τη γνώση της γραφής και της ανάγνωσης. Ποιοι ήταν αυτοί; Μία πολύ συγκεκριμένη ελίτ…

Η πολύπλοκη γραφή ήταν κάτι που διασφάλιζε το γόητρό τους και την εξουσία τους. Η επαφή των ξένων με αυτήν τη γραφή, στην περίπτωσή μας, η επαφή των Ελλήνων με τα ιερογλυφικά, είχε σαφή νικητή: τα «ιερο»γλυφικά φαίνονταν οπωσδήποτε «ιερότερα» από το αλφάβητο, αρχαιότερα και πιο μυστήρια μέσα στην εικονιστική πολυπλοκότητά τους.

Οι Αιγύπτιοι αυτό που θεωρούσαν ιερό ήταν η δυνατότητα και η ιδέα του «γράφειν». Από εκεί και πέρα κανείς δεν λέει πως με μια ιερή μέθοδο δεν μπορεί κανείς να γράψει και κανένα ανεκδοτάκι. Έχουμε μερικά καλά από την αρχαία Αίγυπτο. Σε μια τοιχογραφία ταφικού (!) μνημείου λέει ο ένας ψαράς στον άλλον: «Ας ήταν τα ψάρια που έπιασες μεγάλα όσο τα αυτιά σου, και σήμερα θα γινόσουν πλούσιος!»

Γενικά μέσα στους τάφους έχουμε γραμμένα διάφορα Βιβλία των Νεκρών, που εν πολλοίς είναι ξόρκια για την αποτροπή των ζωντανών πλιατσικολόγων, αλλά και οδηγίες-προτροπές στην ψυχή του νεκρού για το πώς τα βγάζουμε πέρα στον κάτω κόσμο και πώς γίνεται να επιστρέφει η ψυχή κάθε φορά στον κόσμο των ζωντανών και με άπειρες μεταμορφώσεις να απολαμβάνει τα καλά του. Μια ολόκληρη μυθολογία, στην πραγματικότητα όχι πιο μυστηριακή και εξωγήινη από την αρχαιοελληνική, τη σκανδιναβική, την αρχαία ινδική και άλλες.

Με τα «δικά μας» ελληνικά μυθολογικά, νέα και αρχαία, η Αίγυπτος έχει συγγένεια καταβολών. Συγγένεια που έχει υφάδια απρόσμενα: ποιος θα περίμενε πως Καλύμνιοι σφουγγαράδες έφερναν μαζί τους στο νησί, εκεί το 1920-60, θρύλους από τα παράλια της Μπαρμπαριάς, αντιδάνεια, απόηχους παλιούς της γλώσσας των Δαναών και των αρχαίων Φαραώ… Είναι μεγάλη η ιστορία.

Όπως οι αρχαίοι Έλληνες, έτσι και οι αρχαίοι Αιγύπτιοι δεν είχαν καλή άποψη για τον «Άδη». Μελετώντας συγκριτικά το Βιβλίο των Νεκρών και τα έπη του Ομήρου και του Ησίοδου και έχοντας κατά νου κείμενα από τη Μεσοποταμία, όπως το έπος του Γκίλγκαμες, καταλαβαίνει κανείς πως οι αρχαίοι στη Μεσόγειο, σε γενικές γραμμές, δεν λάτρευαν το θάνατο ούτε και ήλπιζαν ότι μια καλύτερη ζωή υπάρχει «μετά». Όλα τα καλά είναι σε ετούτον τον κόσμο.

Αυτό που έλεγε ο Αχιλλέας, «καλύτερα ζητιάνος στον πάνω κόσμο παρά στον κάτω βασιλιάς των νεκρών…» Οι Αιγύπτιοι, παρ’ όλα αυτά, θα λέγανε πως όταν πεθάνεις, μπορείς να απολαμβάνεις τον επάνω κόσμο λίγο καλύτερα. Τέλος πάντων, αν ήσουν πλούσιος και έκανες για τον εαυτό σου ένα καλό ταφικό μνημείο που θα σου εξασφάλιζε την «αιώνια επιστροφή».

Όλα αυτά μας κάνουν να σκεφτούμε πιο σοβαρά για τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, τα οποία όσο μαθαίνει κανείς, τόσο έρχεται αντιμέτωπος με το πραγματικό τους πρόσωπο. Ένα πρόσωπο βαθύτατα ανθρώπινο, με όλα τα ωραία και τα άσχημα του είδους μας. Καμιά εξωγήινη οντότητα, καμιά παγκόσμια συνωμοσία, καμιά κρυφή γνώση υπερκαινοφανής που δεν συγκρίνεται με τίποτα άλλο. Άνθρωποι που φοβούνται τον θάνατο, που κάνουν αστεία, που προσπαθούν να θρηνήσουν μέσα από τον γραπτό λόγο, να τραγουδήσουν και να ερωτευτούν.

Αξίζει τελικά όλος ο κόπος για να μάθει κανείς ιερογλυφικά; Κατ’ εμέ, αξίζει όσο και η ίδια η διαδικασία της Τέχνης. Από εκεί και πέρα, αν κάποιος έχει ανάγκη από το «ιερό» των ιερογλυφικών με την παραδοσιακή έννοια, δεν έχει παρά να το… πιστέψει. Ο Έκο είχε πει πως για τον τρελό (και, ας συμπληρώσω, για τον αθεράπευτα ρομαντικό) τα πάντα αποδεικνύουν… τα πάντα.

Ας στραφούμε στην ερωτική ποίηση, ένα κομμάτι της αρχαίας Αιγύπτου που άνθησε ιδιαίτερα και που προδίδει το ευαίσθητο, επίπονο, όσο και γλυκό κομμάτι τού να είσαι, απλά, άνθρωπος. Από τον πάπυρο του Τορίνο και από άλλες πηγές στεμματικά π.χ. η Lichtheim Miriam έχει κάνει μια τρίτομη συλλογή από πολύ όμορφα ποιήματα σε αγγλική μετάφραση.

Μέσα από τα κείμενά της προβάλλεται η αρχαία Αίγυπτος έτσι όπως της αξίζει: γυμνή από το μυστήριο μα γυμνή μέσα στη μεγάλη της ομορφιά, την απλή, την οικεία ακόμα και σ’ εμάς, τους παράξενους, περίεργους αναγνώστες χιλιάδες χρόνια μετά. Θέλησα να προσεγγίσω ξανά το υλικό της, ειδικά στον τομέα της ερωτικής ποίησης του Μέσου Βασιλείου (και λίγο έπειτα), όπου και έχω την ευχέρεια ανάγνωσης των πρωτοτύπων.

Έτσι, απευθείας από το αρχαίο κείμενο, όπου ήταν προσβάσιμο, ή από μεταγραφές, μετέφρασα εκ νέου πολλά ποιήματα από την Αρχαία Αίγυπτο στα νεοελληνικά. Η δουλειά ήταν δύσκολη, αλλά γεμάτη ανταμοιβές. Να ένα μικρό δείγμα από το πώς έγραφαν για τον έρωτα οι άνθρωποι της «Μαύρης Γης».
Μια κοπελίτσα περιμένει τον καλό της… Μια ποιητική παράδοση που θα γίνει γνωστή στον ελληνισμό κυρίως μέσα από τον απόγονό της, το Άσμα Ασμάτων…

Ι.
Το κεφάλι έξω από την πόρτα.
Έρχεται;
Τ’ αυτιά σε εγρήγορση για το ελαφρύ του βήμα
και μια καρδιά που δεν παύει να μιλά γι’ αυτόν.
*
Να ένας αγγελιοφόρος!
«Δεν είμαι καλά… δεν…»
*
Γιατί δεν έρχεται αμέσως
και να μου το πει ο ίδιος;
Πώς είναι το άλλο κορίτσι που βρήκε;
<…>
Ακόμα μια καρδιά θα υποφέρει.
*
Η αγάπη σου κυριαρχεί στο κορμί μου
όπως το κρασί υποτάσσει το νερό
καθώς κρασί και νερό γίνονται ένα.

ΙΙ.
Βρίσκω την αγάπη μου να ψαρεύει,
τα πόδια του στα ρηχά.
Φάγαμε το πρωί μαζί παρέα,
ήπιαμε μπίρα.
Του προσφέρω τη μαγεία των ποδιών μου
και κείνος πιάνεται στο ξόρκι.

ΙΙΙ.
Ώρα για μεσημεριανό.
Ώρα να φύγεις;
Γιατί τόση βιάση; Γιατί να νοιαστείς για ρούχα
μια τέτοια γλυκιά ώρα;
Γιατί να νοιαστείς, αγάπη μου;
Τα σκεπάσματα του κρεβατιού είναι αρκετά.
Διψάς;
Να, το στήθος μου
ξεχειλίζει.